Een betoog vóór kritisch onderwijs

Het lijkt onder bepaalde academici (het moet gezegd worden, statistisch gezien voornamelijk mannelijke, blanke academici) steeds populairder te worden om de teloorgang van individuele prestaties te betreuren en de opkomst van een totalitair, neomarxistisch, op identiteit gebaseerde, politieke ideologie op universiteitscampussen te hekelen. Dat deed Dr. Brian Godor onlangs in het stuk dat hij schreef als reactie op een oproep tot het dekolonialiseren van onderwijs op EUR, waarin de gebruikelijke punten van kritiek op kritische educatie aan bod kwamen.

In deze reactie wordt kritische pedagogiek afgeschilderd als een uitzonderlijk deprimerend emancipatiesprookje van activistische docenten die de ‘waarheid’ verdraaien en studenten indoctrineren om hun eigen wensen door te drukken. Gezien de complexe, diverse en soms obscure ideeën – van klassiek Marxisme tot postmodernisme – die ten grondslag liggen aan kritische pedagogiek, is het niet verrassend dat er van deze methode karikaturen worden gemaakt. De onvoorstelbare kracht van kritische pedagogiek wat betreft de uitdagingen waar we vandaag de dag voor staan en het overdragen van emanciperende kennis aan mensen van alle afkomsten, geloven en genders wordt echter tekort gedaan door deze eenzijdige opvatting. Het is tijd om kritische pedagogiek te verdedigen.

Sommige mensen willen geloven dat onderdrukking verleden tijd is en dat slavernij, racisme en de ongelijke behandeling van mannen en vrouwen herinneringen zijn aan een vervlogen donkere tijd en dat we nu in een fantastische meritocratie leven. Kritische theoretici proberen deze illusie te ontkrachten door te laten zien dat onderdrukking aan de orde van de dag is, of dit nou moderne slavernij is in Centraal Afrika en Azië in mijnen waar coltan, mica of andere waardevolle mineralen worden gedolven voor gebruik in consumptiegoederen, politiegeweld tegen Afro-Amerikanen en hardnekkig latent racisme in de westerse maatschappij, of geweld tegen vrouwen, van eerwraak en verkrachting tot endemische seksuele intimidatie van vrouwen op de werkvloer. Emancipatie is ver te zoeken en het gevecht gaat door.

Dit onderdrukkende systeem vindt zijn oorsprong in een economisch systeem waarin rijkdom wordt beloond in plaats van verdiensten, wat betekent dat rijke mensen onvermijdelijk rijker worden. Als de allerarmsten zich al aan diepe armoede weten te ontworstelen, wordt hun politieke en sociale emancipatie gehinderd door een verbijsterende ongelijkheid die de mensen bovenaan onvoorstelbaar rijk en daardoor machtig maakt. Wanneer de invloed van klimaatverandering en andere milieuschade veroorzaakt door ons economisch systeem echt op grote schaal een verschil gaat maken in het leven van mensen over de hele wereld, zullen de armen aanzienlijk hardere klappen krijgen dan de rijken. Het economische spel wordt zodanig gemanipuleerd dat een steeds kleiner wordende groep mensen als winnaars uit de bus komt. Kritisch onderwijs probeert deze koe bij de horens te vatten.

Kritisch onderwijs is erop gericht studenten aan te sporen de regels van het spel te veranderen. Om dit te kunnen doen, moet je de regels eerst begrijpen. Daarom wordt er bij kritische pedagogiek gebruikgemaakt van een dialectische benadering, waarbij studenten worden geconfronteerd met het conflict tussen het idee dat de bestaande wereld de beste van alle mogelijke werelden is, een idee dat ze van kinds af aan is bijgebracht, en de realiteit van het gemanipuleerde spel. Wat een student gaat doen zodra de realiteit duidelijk is geworden, is aan hem- of haarzelf.
De echte kritische docent kan studenten niet indoctrineren om bepaalde acties te ondernemen als hij of zij trouw blijft aan het kritische ideaal. Volgens de vader van kritische pedagogiek Paulo Freire moet de docent de student helpen zijn of haar gedachten duidelijk te verwoorden. De docent stelt vragen die de student zichzelf niet stelt. De docent probeert echter niet de studenten in een bepaalde richting te duwen, denkwijzen of handelingen op te leggen of te dicteren.
Wat dat betreft zou je ook een collegezaal binnen kunnen stappen tijdens een eerstejaars vak economie waar studenten te horen krijgen dat mensen zelfzuchtige, alleswetende, rationele, berekenende wezens zijn en je afvragen wie er nou echt schuldig is aan indoctrinatie, de kritische docent die vragen stelt of deze econoom met zijn kaarten en grafieken?

Er zal worden gesteld dat de econoom het over feiten heeft, terwijl de kritisch docent een partijdig perspectief oplegt. De misvatting dat een kritisch docent dingen oplegt daargelaten, moeten we ingaan op de neutraliteit van wetenschappelijke feiten. Tegenstanders van kritische pedagogiek verwarren het standpunt van kritische theorie over de sociale aard van feiten met de bewering dat er helemaal geen feiten bestaan.
Het gaat bij kritische theorie niet om de geldigheid van feiten, maar om het bestuderen van het nauwe verband tussen macht en kennis, en van de invloed van feiten op beleidsbeslissingen en op het leven van gewone mensen op basis van hun socio-economische status. Kritisch onderwijs vraagt studenten te kijken naar welke macht ideeën hebben over mensen vanwege de status die ‘feiten’ hebben onder het mom van wetenschappelijke neutraliteit.

Dr. Godor vroeg zich in zijn stuk af of het mogelijk is om te stellen: “Als ik naar een vierkant kijkt, zie ik een ronde vorm?” Kritische theorie geeft als antwoord: “Als ik naar een vierkant kijk, dan vraag ik me af waarom we deze vorm als vierkant zijn gaan beschouwen, wie het concept van een vierkant heeft bedacht, welk doel en belang dit heeft en wie er verliest doordat een vierkant vierkant is.”

De oproep om kritisch onderwijs te vernieuwen werd gedaan binnen het specifieke kader van de dekolonisatie van het onderwijs, waarmee wordt gedoeld op de introductie van diverse leerstellingen naast (en niet als vervanging van) de eurocentrische theorieën die doorgaans aan bod komen. Dr. Godor en vergelijkbare critici verwerpen deze oproep omdat deze ‘niet werkt’, waarbij het gebrek aan bevredigende studieprestaties als de mislukking wordt gezien. We laten de kwestie van de studieprestaties nu even terzijde. Deze geven duidelijk alleen weer of studenten voldoen aan de door beoordelaar op willekeurige wijze vastgestelde slagingscriteria.
De studies die worden aangehaald om kritische pedagogiek te ontkrachten gaan over progressief onderwijs. Dit is een mengsel van Deweyaanse en humanistische methoden die de nadruk leggen op zelfstudie en levenslang leren en worden voorgestaan door instituten als de Verenigde Naties, de EU en de OECD, die onderdeel zijn gaan uitmaken van het neoliberale narratief. Kritische pedagogiek is sterk tegen progressief onderwijs, omdat dit volgens kritisch pedagogen het individualistisch, competitief stelsel van het consumptiekapitalisme in stand houdt. Kritische pedagogiek (ontwikkeld in het westen, maar ook op het platteland van Brazilië) is erop gericht mensen los te maken van dit versimpeld individualistisch narratief door hen binnen hun gemeenschappen de mogelijkheid te bieden samen hun sociale situatie te veranderen en zelf te laten beslissen welke acties ze willen ondernemen om de spelregels te veranderen en onderdrukking tegen te gaan.

Het succes van opleidingen binnen een groep universiteiten die zichzelf de Critical Edge Alliance noemt, waar studenten theorie en actie combineren om vervallen delen van Kopenhagen nieuw leven in te blazen, eerlijke leefomstandigheden voor gemarginaliseerde gemeenschappen in Mumbai te bevorderen, de herintegratie van opgesloten jongeren in de VS te stimuleren en tegelijkertijd worden aangemoedigd diepgaande, bewuste en theoretische bijdragen te doen, getuigt van de potentie van de methode wat betreft denken en het creëren van een eerlijkere wereld.