Bij zelfhulp-tv wordt de vraag steeds vaker gesteld: is het leedvermaak of stellen crew en deelnemers samen een maatschappelijk probleem aan de kaak? Antropoloog Balázs Boross zocht deelnemers aan het programma ‘Uit de Kast’ op om erachter te komen.
In eerste instantie hadden ze vaak helemaal geen zin om met hem te praten. Als Balázs Boross er na een enorme Facebook- en Googlezoektocht in was geslaagd om deelnemers aan ‘Uit de Kast’ te bereiken (‘ik had alleen een voornaam en in een enkel geval een woonplaats’) stuitte hij op een dichte deur. Maar uiteindelijk wist hij tien deelnemers te strikken die de afgelopen jaren meededen aan KRO’s Uit de kast, een tv-programma waarin Arie Boomsma Nederlandse jongeren begeleidt bij hun coming out.
Voor de rubriek Cowboys in de Wetenschap spreekt Geert Maarse met wetenschappers die net even verder gaan dan hun collega’s. Balázs Boross is antropoloog en doet onderzoek naar de rol van media bij sociale cohesie en identiteitsvorming. Hij hield interviews met deelnemers aan het Nederlandse tv-programma ‘Uit de Kast’ en het Britse ‘The Undateables’.
De vragen waarop Boross antwoord wilde: Waarom deden ze mee? Heeft het ze geholpen? En wat doen dit soort programma’s voor de acceptatie van homoseksualiteit? Boross: “Het duurde uiteindelijk een half jaar voordat ik iedereen te pakken had.”
Waarom was dat zo lastig?
“Productiemaatschappijen schermen deelnemers vaak af. Soms zeggen ze zelfs expliciet op hun site dat ze geen contactgegevens verstrekken. Dus moest ik een andere route kiezen. Ik voelde me net een onderzoeksjournalist. Ik had alleen een voornaam en een omgeving of woonplaats waar het programma was opgenomen.”
En toen wilden ze niet.
“In eerste instantie soms niet. Ik moest eerst hun vertrouwen winnen. Achteraf bleek dat ze vaak al een paar keer geinterviewd waren, maar daar niet al te beste ervaringen mee hadden. Of dat ze de gebeurtenis gewoon achter zich wilden laten.”
Waarom is dit voor een wetenschapper interessant?
“Mensen roepen van alles over dit soort televisieprogramma’s. De een zegt: deze mensen worden uitgebuit. De ander zegt: ze willen alleen maar beroemd worden. Als onderzoeker wil ik weten hoe mensen het zelf ervaren.”
Jij vroeg ze waarom ze zich aanmeldden voor het programma. Wat gaven ze als reden?
“Vaak zochten ze steun bij het programma. Ze zagen dat het anderen had geholpen en dachten: misschien werkt het ook voor mij. Daarnaast is het een soort offer, wat je vaak ziet bij dit soort programma’s. Ik heb ook onderzoek gedaan naar het Britse programma The Undateables en daar is niet het doel om een date te vinden, maar om awareness te kweken. Deelnemers aan Uit de Kast zeiden letterlijk dat ze dachten: zelfs als de coming out voor mij een ramp wordt, zet ik in ieder geval een maatschappelijke probleem op de kaart.”
Zijn ze niet gewoon op zoek naar aandacht?
“Het lastige van dit onderzoek is dat je nooit helemaal zeker weet wat iemands motieven echt zijn. Vaak worden redenen in retrospect geconstrueerd. Wat je wel in kaart kunt brengen is hoe mensen erover praten. En ze zeiden allemaal expliciet: ik doe het niet voor de roem. Dat is interessant. Kennelijk is het dus not done om te zeggen dat je op televisie wilt. Er moet een sociaal acceptabele reden zijn: een sociale missie dus.”
Ben je mensen tegengekomen die er spijt van hadden?
“Ja. Weet je wat interessant is: er is altijd sprake van een soort cover story, een reden die de deelnemers aan hun ouders geven om te verklaren dat er een filmploeg aanwezig is. Dan zeggen ze dat er een televisieprogramma gemaakt wordt over reizen bijvoorbeeld, of over meisjes die op voetbal zitten. Maar dan worden die ouders ineens een hele intieme situatie ingesleurd. De deelnemers wanen zich daarbij veilig, in het gezelschap van de crew, die ze vaak als vrienden zijn gaan zien. Maar de ouders voelen zich verraden. En het gevoel dat je eigen kind je niet vertrouwt, dat is ook pijnlijk natuurlijk.”
Ben jij homo?
“Ja.”
Ik kan me voorstellen dat je dit soort onderzoek eigenlijk niet kunt doen als je hetero bent.
“Dat is niet helemaal zo hoor. Wat antropologisch onderzoek mooi én lastig maakt, is dat je een vertrouwensband moet opbouwen met iemand die in veel opzichten juist heel anders is dan jij. Of dat lukt hangt af van de situatie. Soms willen mensen hun verhaal delen, omdat ze merken dat iemand oprecht geïnteresseerd is en echt luistert. Maar soms geeft een geïnterviewde zich inderdaad pas bloot als hij of zij het gevoel heeft dat je iets deelt, dat er een veronderstelde connectie is. Ik voelde tijdens de gesprekken dat de geïnterviewden me zagen als een lotgenoot. Zo van: we hebben ongeveer hetzelfde meegemaakt.”
Is dat ook zo?
“Nee, dat ligt mijlen uiteen. Het belangrijkste verschil tussen de ‘normale’ coming out en de tv-versie is dat het in het echt nooit één moment is. In het programma wordt het gepresenteerd als een rite de passage. Er is een leven waarin je ‘in de kast’ bent, waarin je niet eerlijk en volwaardig kunt leven omdat je met een geheim rondloopt. Maar door uit te spreken dat je homo bent, verandert alles. Je transformeert, als een rups die zich ontpopt. Dat is een heel romantisch idee, het impliceert dat er zoiets bestaat als een ‘ware ik’. Terwijl het in werkelijk een langdurig proces is. Eerst zeg je het tegen je beste vrienden, dan tegen je familie, dan op je werk. Maar er zijn ook weer terugtrekkende bewegingen. Zelfs als jij het mij zo op de man af vraagt, twijfel ik even.”
Zo levert het programma een versimpeld beeld. Is dat schadelijk?
“Ik denk dat het een goede zaak is dat er op tv over wordt gepraat en dat jonge mensen een rolmodel geboden wordt. Tegelijkertijd moeten mensen zich ervan bewust zijn dat ze naar een gestructureerde performance kijken. Het is geen documentaire. Zo’n programma heeft een terugkerende formule. Die ontstaat uit economische overwegingen, voor de kijkcijfers bijvoorbeeld, of om de productie behapbaar te maken. Bij The Undateables zie je dat mooi. Er was een autistische deelnemer die een hele goede band met zijn moeder had. En die ging op een gegeven moment z’n date oefenen met haar. Dat was natuurlijk heel charmant en leverde geweldige televisie op. Maar zo’n authentieke scène wordt vervolgens een vast onderdeel, een format point in het programma.”
“Bij Uit de Kast zijn er ook een aantal eigenaardige dingen ingeslopen. Dat een coming out in principe no big deal is bijvoorbeeld. En wat opvalt is dat de deelnemers altijd girl next door-achtige types zijn. Dat maakt het makkelijk om je met ze te identificeren, maar het is ook tricky. Want de subtekst is: prima dat je homo bent, als je je maar straight gedraagt.”
Heb je alle afleveringen van Uit de Kast gezien?
“Ja, allemaal.”
Is er een favoriet?
“Er is een aflevering waaruit ik altijd een fragment laat zien als ik een lezing houd. Omdat hij zo shockerend is. Hij gaat over Robert, een jongen van de Antillen wiens ouders nog op Bonaire wonen. En zijn coming out wordt dus ook daar gefilmd. Dat loopt helemaal uit de hand, zijn moeder gaat door het lint. Echt hartverscheurend. Dan zie je dat de ritualisering in Nederland misschien geslaagd is, maar dat de aanwezigheid van Arie Boomsma en de crew een totaal ander effect heeft als je het programma naar een andere culturele context verplaatst.”
Je hebt Robert ook geïnterviewd. Hoe gaat het met hem?
“Nu goed. Maar de verzoening met zijn ouders heeft jaren geduurd.”
Hebben de producenten van het programma contact met je opgenomen?
“Nee, er is een grote kloof tussen mediabedrijven en wetenschappers. Ze zijn vaak als de dood dat er allerlei gevoelige dingen op straat komen te liggen.”
Niet helemaal denkbeeldig toch?
“Nee. Ik ben best een aantal persoonlijke tragedies tegengekomen.”
Heb je een plicht om de privacy van je respondenten te beschermen?
“Ze zijn allemaal op televisie geweest, maar toch anonimiseer ik ze in mijn onderzoek allemaal.”
Vraag je ze alles?
“Als antropoloog leer je open vragen te stellen, ook als die naïef klinken of eventueel een taboe betreffen. Bij Uit de Kast was dat gevaar niet zo groot, omdat het voor een deel mijn eigen belevingswereld betrof. Maar bij The Undateables is dat anders. Ik heb geen handicap,” (grinnikt) “tenminste: geen zichtbare. Daardoor merkte ik dat ik soms op mijn woorden lette. Dat leverde soms ook komische situaties op. Zit ik te praten met iemand die aan dwerggroei lijdt en die geen eerdere ervaring met daten heeft. Dus ik vraag, op zoek naar een complex narratief: wat is de belangrijkste reden dat dat nooit gelukt is? Kijkt ze me aan alsof ik gek ben en zegt: mijn lengte natuurlijk.”
