Waarom nachtwerkers ondanks allerlei nadelen toch graag ’s nachts werken

Wie gaat er nou ’s nachts werken? Onderzoek toont aan dat nachtwerk ongezond is voor lichaam en welzijn. De kans is groter dat je huwelijk op de klippen loopt en dat je hart- en bloeddrukproblemen krijgt. Maar hoe komt het dan dat een deel van de 1,3 miljoen nachtwerkers in Nederland, 14 procent van de beroepsbevolking uit overtuiging kiest voor nachtwerk? Deze vraag fascineerde Fabian Dekker, arbeidssocioloog aan de Erasmus Universiteit. Hij schreef er een boek over.

Het is het tweede deel in zijn serie boeken over ‘vergeten beroepen’. Na in het leven van circusartiesten te zijn gedoken voor deel 1, hield Dekker zich in 2022 bezig met mensen die ’s nachts werken. Waar de gezondheidswetenschapper kijkt naar de statistieken waaruit de negatieve gevolgen voor gezondheid en welzijn blijken, wilde Dekker wat anders onderzoeken voor zijn boek.

“In de statistiek vind je bijna nooit hoe nachtwerkers hun leven gesynchroniseerd hebben met de nacht. Het gaat vrijwel uitsluitend over de risico’s.” De term ‘vergeten beroepen’ uit de titel is bijna letterlijk te nemen. Daar wil Dekker wat aan doen. Zijn boek gaat over de werknemers die nachtwerk als zinvol ervaren, want juist zij worden gemist in statistisch onderzoek. “Het is een manier om hun stem te laten horen.”

Vanwaar die fascinatie voor nachtwerkers? Dekker komt uit een familie van doeners. Zowel zijn grootvader als vader hebben beiden in de Rotterdamse haven gewerkt. “Zij stonden met de voeten in de klei.” In diezelfde lijn omschrijft Dekker zichzelf als wetenschapper. Hij is een veldwerker in de stad. “Ik ben een straatsocioloog en doe het liefst onderzoek op straat, in de traditie van de Chicago School.” Deze stroming bestudeert gedrag niet op individueel niveau maar in een brede sociale context en vanuit de betekenissen van het alledaagse. “Ik probeer me in te leven in de ander, omdat het gevaar is dat je te veel luistert vanuit je eigen interpretatiekader en dan denkt te weten hoe het zit.”

Voor dit boek interviewde Dekker 25 nachtwerkers in acht verschillende beroepenvelden: zorg, haven, trein, politie, schoonmaak, horeca, vrachttransport en radio. Alle 25 verlenen een essentiële dienst in onze vierentwintiguurseconomie en vertellen waarom zij liever ’s nachts werken. “Vanuit hun levensloop kiezen mensen voor nachtwerk. Er is een groep bij wie dit past. Zij zoeken een manier om nachtwerk in hun leven te integreren.”

De drijfveer van Dekker is zoeken naar de drijfveer van de ander. Wat beweegt een nachtwerker, dat wil hij ontdekken. Daarvoor gebruikt hij zijn sociologische verbeeldingskracht: persoonlijke ervaringen kun je beter begrijpen door de persoon in een bredere sociale context te plaatsen. “Het is een ode aan vakmensen,” zo typeert hij zijn boek. “Vakmensen die in de nacht ervaren hoe zij tijd vinden voor aandacht voor het werk, en een hoge mate van autonomie beleven. Eigenlijk gaat het over hoe mensen zingeving halen uit hun werk.”

De betekenis die vakmensen aan hun werk geven, hangt sterk samen met autonomie. Uit de gesprekken leerde Dekker dat vele nachtwerkers die zingeving en autonomie de reden zijn om hun beroep ’s nachts uit te voeren. Zij ervaren dat ze zich ’s nachts beter kunnen richten op de taken die de kern vormen van hun beroep. “In de nacht ben ik weer agent”, citeert Dekker een politieman die hij interviewde voor zijn boek. “’s Nachts hoeft hij geen bekeuringen uit te schrijven maar kan hij weer boeven vangen. Daarom was hij agent geworden.”

In de nacht hervinden de geïnterviewde werkers hun beroepseer. Zij werken graag op die tijdstippen omdat ’het vakmanschap weer terugkomt.’” De verpleger die ’s nachts de tijd heeft om aan het bed van de patiënt te zitten om echt in gesprek te komen. Het lijkt alsof de nacht tijd en handelingsruimte creëert om te kunnen kiezen voor de essentiële taken van het beroep. En deze autonomie zorgt ervoor dat zij hun werk als zinvol ervaren.

Als socioloog zoekt Dekker naar wegen die mensen bewandelen om hun competenties en vaardigheden zinvol te benutten. “En hierbij past geen bureaucratie en controle, maar zeggenschap in het werk. Mensen vinden hun autonomie weer in de nacht.”

Die autonomie staat haaks op de moderne managementfilosofie die stuurt op productieverhoging. ”De verwachting die de prestatiemaatschappij ons oplegt hebben we deels geïnternaliseerd. Je maakt misbruik van jezelf. Je hoort immers een ideale werknemer te zijn.” Dit leidt weer tot vermoeidheid en zelfs burn-outklachten. “We creëren een vermoeide samenleving”, zegt Dekker.

Niet voor niets publiceerde de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid in 2020 ‘Het betere werk’. “Dit is een oproep te letten op de kwaliteit van werk. Door globalisering en flexibilisering van de arbeidsmarkt neemt de werkdruk toe. Dit heeft tot gevolg dat kwaliteit in de verdrukking komt.”

Welke van de nachtwerkers zou Dekker zelf willen zijn? “Ik zit op mijn plek als arbeidssocioloog.” Hij haalt zijn enthousiasme en zingeving uit de zoektocht naar de kernvraag van zijn boek: hoe geven mensen zin aan hun werkend bestaan? Om daar antwoord op te vinden, benadrukt Dekker het belang van verwondering en verbeeldingskracht bij de uitvoering van zijn onderzoek. Telkens komt de vraag boven drijven waarom mensen zich op een bepaalde manier gedragen. “Dat komt voort uit de betekenissen die mensen toekennen aan hun leven en hun werk.”

Is er dan echt niet één beroep dat hem verlokt? “Nou, vooruit, als ik één van de acht beroepen uit mijn boek zou moeten kiezen, dan wijkagent. Dat draait om voeling houden met mensen. Verbinden door in gesprek te gaan met elkaar. Raak elkaar niet kwijt. Dat is cruciaal.”