Als je vroeger een favoriete film of TV-serie had, dan kocht je een mok of een T-shirt. Nu pakken fans massaal het vliegtuig naar de locatie waar de opnames werden gemaakt. Filmtoerisme, ooit het domein van verstokte nerds die in een weiland veldslagen naspeelden, is big business geworden. Mediaonderzoeker Abby Waysdorf wil weten waarom.
Ze sprak met Harry Potter-fans in een pretpark in Orlando (VS). Ze deed Game of Thrones-tours op opnamelocaties in Ierland en Dubrovnik (Kroatië). En ze bezocht de Britse kustplaats Portmeirion, waar fans van de jaren zestig-serie The Prisoner al decennialang samenkomen om scènes na te spelen.
Ben je zelf een grote fan?
“Nee, maar ik kan me wel in deze mensen verplaatsen. Ik heb alles waar zij mee bezig zijn gelezen en gezien, dus ik weet waar ik het over heb. Mensen zijn gewend om te worden weggezet als weirdo’s. Door een journalist die denkt: ik ga eens even lekker iemand belachelijk maken. Dus er zit een bepaalde vrees, waardoor ze niet altijd open durven zijn. Op een gegeven moment ben ik bijvoorbeeld, bij het benaderen van Harry Potter-fans in Orlando, een Ravenklauw-badge gaan dragen, een insigne dat hoort bij een bepaald ‘huis’. Toen werd het ineens veel makkelijker om respondenten te vinden. Omdat ik daarmee aangeef: ik snap jullie.”
Wat bezielt deze mensen?
“Ze willen weten wat echt is en wat niet. Hoe iets gemaakt is. Waarom voor een bepaalde locatie gekozen is. Of de acteurs aardig waren. De mensen die de tours geven in Dubrovnik zijn vaak figuranten geweest in Game of Thrones, dus beschikken over allerlei juicy details. Dat de acteur die The Hound speelt erg populair was bij de Kroatische vrouwen bijvoorbeeld. Er is ook een groep mensen die de droomwereld van de film of serie wil aanraken. Ze willen zwemmen langs de muren van King’s Landing of letterlijk door het decor lopen. Ik heb een interview gedaan met een meisje dat in tranen uitbarstte toen ze vertelde wat de Harry Potter-boeken voor haar betekend hadden. Ze had het nooit heel goed gedaan op school. En ze vertelde hoe de Weasley Twins, de karakters Fred en George – net als zij matige leerlingen, maar dankzij hun Joke Shop wel succesvol – een enorme steun voor haar waren geweest. Dus toen ze in die nagebouwde winkel stond, Weasley’s Wizard Wheezes, kwam dat helemaal terug. Ook al was het in een pretpark, en hartstikke nep.”
Als je de hele wereld over reist om filmlocaties te bezoeken, dan ben je wel een beetje geobsedeerd toch?
“Wat wij obsessief vinden, is heel erg klasse- en genderafhankelijk. Iemand die Game of Thrones-plekken bezoekt vinden wij raar, terwijl het volledig geaccepteerd is dat er jaarlijks duizenden mensen naar Père-Lachaise trekken om het graf van Jean-Paul Sartre of Jim Morrison te bezoeken. Een tienermeisje dat staat te gillen bij een boy band vinden we sneu, maar een oudere man die helemaal into Led Zeppelin is kan prima. En ook dan nog: als je ergens wild van wordt, vinden we dat je dat voor jezelf moet houden. Uitbundigheid wordt niet zo gewaardeerd in onze cultuur.”
Wat zijn de gekste gevallen die je bent tegengekomen?
“Naast Game of Thrones en Harry Potter kijk ik naar fans van The Prisoner, een Britse jaren zestig-serie die opgenomen is aan de kust van Wales. In Portmeirion is een groep mensen die al meer dan veertig jaar elk jaar bij elkaar komt om een sleutelscène uit de film exact na te spelen. Mensen van mijn ouders’ leeftijd die elkaar proberen af te troeven met hun kostuums, of met hoe goed ze de tekst kennen. Dat is echt een beetje een show off. Je kunt het als fan zo gek maken als je wilt. Voor Game of Thrones ben ik naar TitanCon geweest, een jaarlijkse conferentie waar fans bij elkaar komen. Daar kun je dan een handtekening van Hodor krijgen, of van de jongen die Bran Stark speelt. Er is ook een workshop Dothraki-sieraden maken. En natuurlijk een cursus middeleeuws zwaardvechten door de Society for Creative Anachronism. Maar de meeste mensen gaan helemaal niet zo ver hoor. Het komt ook voor dat toeristen toevallig in de buurt zijn en denken: leuk, ik ga even kijken. En zelfs de echt grote fans hebben altijd nog een normaal leven ernaast.”
Er wordt flink geld verdiend aan dit soort toeristen. Vinden ze dat niet erg?
“Het heeft me wel verbaasd wat mensen allemaal bereid zijn te kopen. De Wizzarding World of Harry Potter is wat dat betreft echt een geldmachine. Je kunt het zo gek niet bedenken of ze hebben het, inclusief een toverstok waarvoor je, net als in het verhaal, een hele ceremonie door moet. Het is een stuk plastic met een sensor erin, maar mensen vinden het fantastisch. Ze zeiden tegen me: ik kan niet geloven dat ik een chocolaatje kan kopen in dezelfde winkel waar Harry dat deed. En daar ging weer tien dollar. Daar kun je cynisch van worden, maar het kopen van dit soort producent maakt ze oprecht blij. De consumptie an sich is betekenisvol. Dat is tekenend voor populaire cultuur: de verwevenheid van kunst en commercie.”
Had je dit onderzoek ook kunnen doen zonder naar Kroatië of Ierland te gaan?
“Veel mediaonderzoekers zijn geneigd te denken dat fancultuur zich grotendeels online afspeelt. Die doen dan een digitale survey. Maar mijn onderzoek laat juist zien dat die fysieke ervaring veel belangrijker is dan we denken. We kunnen alles online vinden en toch willen mensen naar zo’n plek toe. Ik wil dan weten waar mensen naar kijken. Hoe ze zich gedragen. Wat ze emotioneert. Dat kun je alleen maar beschrijven door er zelf bij te zijn. Door in dezelfde tour met bijna veertig graden in de brandende zon over de stadsmuren van Dubrovnik te lopen. Ook als je, zoals ik, eigenlijk helemaal niet zo goed tegen hitte kunt.”
Waarom is dit wetenschappelijk belangrijk?
“Als je een samenleving of een cultuur wil begrijpen, is het interessant om te zien welke rol verhalen daarin spelen. Hoe die verhalen onze relatie met plaats en geschiedenis beïnvloeden. En wat we zien als realiteit. In die zin houd je als antropoloog een soort dagboek bij van de hedendaagse cultuur. Het is belangrijk om dat te registreren, zodat we over vijftig jaar weten hoe mensen zich in deze tijd verhielden tot films, fictie en technologie. Een van mijn favoriete boeken over fancultuur geeft een hele nauwkeurige beschrijving van hoe mensen in de jaren tachtig met dit soort dingen omgingen. Onwijs interessant om dat nu terug te lezen. Daarnaast is er de zakelijke kant. Mediatoerisme is een enorme sector. Voor beleidsmakers en tourpromotoren is het belangrijk om te weten wat mensen doen, en waar ze naar zoeken. Zodat ze het kunnen managen.”
Jij hebt de nodige tours gezien. Wat kan beter?
“Je hebt kennis nodig, dat wordt nog weleens onderschat. Je moet weten wat er in welke aflevering gebeurt en hoe het precies zit met karakters en plotwendingen. Mensen zoeken een bepaald niveau van expertise, dus het is niet genoeg om een Game of Thrones-trui aan te trekken en een route uit te stippelen. En er moet een link gelegd worden tussen de fictieve geschiedenis en de geschiedenis van de locatie in kwestie. Daar zitten mensen vaker op te wachten dan we denken.”
Abby Waysdorf (31) doet aan de ESHCC promotieonderzoek naar mediatoerisme. Ze probeert te achterhalen wat bijvoorbeeld Game of Throne-kijkers motiveert om opnamelocaties als Dubrovnik (King’s Landing) of Sevilla (Dorne) als vakantiebestemming te kiezen. Het aantal filmtoeristen wereldwijd is lastig te bepalen, maar wordt geschat op 40 miljoen. Waysdorfs onderzoek is onderdeel van het grote NWO-project Locating Imagination.
