Waarom het aanpassen van de boeken van Roald Dahl geen censuur is

Moeten we woorden in klassieke of oudere teksten veranderen?

“Schrijvers worden met deze vraag geconfronteerd wanneer ze aan een nieuwe uitgave van een boek werken. Een mooi voorbeeld is dat van de feministische sciencefictionschrijfster Ursula K. Le Guin, toen ze aan een herdruk van een essay over gender werkte dat ze tientallen jaren eerder had geschreven. Ze besloot de tekst niet te veranderen, maar commentaar tussen haakjes toe te voegen om te laten zien hoe haar manier van denken zich had ontwikkeld, bijvoorbeeld over het gebruik van voornaamwoorden. Ze vond het verkeerd om de oude tekst aan te passen. Niet vanwege de authenticiteit, maar omdat dit de keuzes zou verdoezelen die ze moest maken om tot haar nieuwe standpunt te komen. In plaats daarvan, betoogde ze, moeten we onze veranderingen van gedachte zichtbaar maken, zodat lezers kunnen zien hoe ideeën zich in de loop van de tijd ontwikkelen. ‘Gedachten die niet veranderen’, schreef ze, ‘zijn als mosselen die niet opengaan’.

“Dit is iets wat ik in mijn eigen lessen benadruk. Uit mijn eigen werk voordragen in de klas kan confronterend zijn, vooral in het bijzijn van jonge, kritische studenten. Soms denk ik: Zo zou ik het nu niet hebben gezegd. Maar in plaats van dat te verbergen, erken ik het.

“Dus in principe vind ik dat we oude teksten moeten laten zoals ze zijn. De vraag is hoe ze te gebruiken. Het is ontzettend belangrijk om bij te houden hoe ons taalgebruik verandert, hoe we over elkaar praten.”

Wat betekent dat voor de boeken van Roald Dahl?

“Ik denk dat het voor kinderboeken anders is. Ideaal zou zijn om de boeken met hen te lezen en te bespreken. Een andere oplossing zou zijn om een soort commentaar of leeswijzer toe te voegen. Door context te bieden blijft de tekst in stand als een historisch document, terwijl er tegelijkertijd ruimte wordt geboden voor leren en discussie. Hierdoor wordt erkend dat schrijvers en de maatschappij groeien en veranderen.

“Toch weet ik niet zeker of een leeswijzer zou werken voor kinderen. Misschien is Dahl gewoon uit de tijd. Ik zou het niet erg vinden om hem uit de verkoop te laten gaan.”

Zelfs met een leeswijzer worden kinderen nog steeds blootgesteld aan verouderd taalgebruik. Is dat een probleem?

“Als ouder heb ik uitgevers niet nodig om oude boeken voor kinderen te bewerken. Er zijn zoveel kinderverhalen, zoals Hans en Grietje, die simplistisch, patriarchaal en eng zijn op een manier dat ik denk dat we er niets van leren. Maar er zijn nog genoeg mooie kinderboeken om uit te kiezen.

“Dus als ik iets verouderd of problematisch vind in een boek, kan ik besluiten om het niet voor te lezen aan mijn kinderen, of ik kan het gebruiken als een leermoment. In plaats van aanstootgevend taalgebruik te verwijderen, kunnen we van de gelegenheid gebruikmaken om kritisch denken aan te leren. Waarom had men in het verleden geen problemen met dit taalgebruik? Waarom is het nu problematisch?”

Wat is er zo problematisch aan dit verouderde taalgebruik?

“Taal is nooit neutraal. Taal schept een kader voor de werkelijkheid, geeft vorm aan machtsverhoudingen en weerspiegelt maatschappelijke waarden. Ik geef les over media en sociale verandering en een van de dingen die ik daarbij benadruk is hoe taal kan insluiten of uitsluiten, macht kan geven of onderdrukken. Mensen die met taal werken nemen bij elke stap beslissingen. Soms gaat het om duidelijkheid of ritme. Soms gaat het om macht. Het zogenaamde generieke voornaamwoord ‘hij’ maakt bijvoorbeeld meer dan de helft van de wereld onzichtbaar.

“Het is onmogelijk om niet af en toe de mist in te gaan bij het nemen van deze beslissingen. Maar we moeten het blijven proberen. We kunnen niet zwijgend toekijken wanneer onrecht wordt aangedaan. We moeten blijven nadenken, in dialoog blijven.

“Elk woord dat we kiezen is een beslissing, en taal verandert voortdurend. Nieuwe woorden worden toegevoegd aan woordenboeken, oude woorden vallen weg. Zo werkt taal. En besluiten om vast te houden aan de status quo is nog steeds een keuze, een politieke keuze.”

Hoe passen sensitivity readers hierin?

“Sensitivity readers (mensen die teksten lezen en controleren op mogelijk aanstootgevend taalgebruik) bieden auteurs een perspectief dat afwijkt van hun eigen perspectief. Als ik een schrijver was en iemand zou mijn werk zo zorgvuldig lezen en zich afvragen of mijn woordkeuze wel de juiste was, dan zou ik daar dankbaar voor zijn. Als het proces goed werkt, nemen sensitivity readers geen beslissingen voor de auteur, maar beginnen ze een dialoog.

“Die dialoog benadrukt de positie; hiermee wordt erkend dat ik nooit vanuit het niets spreek. Ik ben gevormd door mijn ervaringen en hopelijk blijf ik me ontwikkelen. Niet noodzakelijkerwijs in een rechte lijn, maar door mijn perspectief te verruimen door omgang met anderen.

“Ik zie dus een belangrijke rol weggelegd voor sensitivity readers. Ze zullen gewoon een ander soort redacteur zijn, die ook als dusdanig betaald zouden moeten worden. We kunnen mensen uit minderheidsgroepen niet als vrijwilliger blijven vragen om blinde vlekken en fouten in het werk van anderen aan te wijzen.”

Leidt dit tot censuur?

“Nee. Ik ken geen gevallen van auteurs die gedwongen worden om hun werk tegen hun wil te veranderen. Wat we wel zien is een poging om boeken toegankelijker te maken. Dat is geen censuur, dat is dialoog en redactie.”

Waarom roepen zaken als de revisies van Roald Dahl zoveel controverse op?

“Was er echt zoveel controverse? De revisies van Dahls boeken gingen niet over het uitwissen van zijn verleden of het doen alsof hij een ander persoon was. Niemand ontkent Dahls antisemitisme; dat is algemeen erkend. Het ging ook niet om het creëren van saaie, politiek correcte personages. De veranderingen dienden om de boeken leesbaar te houden en hun commerciële aantrekkingskracht te behouden. Het was een beslissing van een uitgever om de boeken te blijven verkopen, geen politiek statement.”

Toch lijken er vaak discussies te ontstaan over taal in boeken of andere openbare teksten. Wat denk jij is de reden hiervoor?

“Omdat taal belangrijk is. Taal weerspiegelt en vergemakkelijkt maatschappelijke verandering. En verandering is voor sommige mensen bedreigend. De boeken van Ta-Nehisi Coates die een kritisch perspectief over ras bieden zijn bijvoorbeeld verwijderd uit lesprogramma’s en zelfs uit boekwinkels in sommige staten van de VS. Zijn werk daagt lezers uit om de confrontatie aan te gaan met de realiteit van systemisch racisme en toch wordt het bestempeld als ‘verdeeldheid zaaiend’ of ‘niet-vaderlandslievend’. Conservatieven in de VS stellen dat blanke jongeren zich niet schuldig of zelfs maar ongemakkelijk moeten gaan voelen over slavernij en rassendiscriminatie. Ironisch genoeg zijn dit waarschijnlijk dezelfde mensen die erop staan dat het aanstootgevende taalgebruik in Dahls boeken onaangetast moet blijven.

“Dus ja, het reviseren van Dahls boeken deed de ‘anti-woke’ alarmbellen afgaan. Dat is veelzeggend. Maar misschien is het een kleine groep die de anti-woke kaart speelt om een grotere groep te mobiliseren; doen alsof veel mensen om Dahl geven om de inzet van sensitivity readers in het algemeen te problematiseren. En ik heb nog steeds geen onderzoek, geen goede discussie over de publieke opinie of die van schrijvers daarover gezien. Ik heb interviews gelezen met verschillende schrijvers en hun verschillende perspectieven, maar geen van hen had bezwaar tegen het werken met sensitivity readers. Bovendien was het niet de familie Dahl of de stichting die boos was.”

Je zegt dat schrijvers er geen bezwaar tegen hebben om met sensitivity writers te werken. Echter, prominente schrijvers als Margaret Atwood en de vereniging PEN Amerika die bestaat uit 7000 auteurs hebben bij het bewerken van Dahls boeken zorgen geuit over censuur, literaire authenticiteit en cultureel erfgoed. Hiertoe horen ook mensen die niet expliciet anti-woke lijken. Hoe kijk je aan tegen hun zorgen?

“Er is een verschil tussen het reviseren van oudere, bestaande teksten met de hulp van sensitivity readers of deze mensen inzetten bij het redigeren van teksten voor de eerste publicatie. Ik deel een aantal van deze zorgen over het redigeren van oude teksten. Uiteraard kan de auteur zelf geen creatieve goedkeuring meer geven. Bovendien, zoals Suzanne Nossel, de voorzitter van PEN America, zegt: een betere aanpak dan het verwijderen van mogelijk aanstootgevend taalgebruik uit oudere werken, is het bieden van context, zodat lezers zich kunnen bezighouden met de oorspronkelijke tekst, de implicaties ervan kunnen bespreken en ervan kunnen leren.

“Deze bezorgdheid mag echter niet worden gebruikt om het gebruik van sensitivity readers voor nieuwe teksten verdacht te maken en om het gebruik van respectvol taalgebruik in het algemeen in twijfel te trekken. Ik ben bang dat dat is wat er gebeurt in gevallen zoals die van Dahl.”

Dus hoe moeten uitgevers en media hun redactionele richtlijnen opstellen en beslissen welke woorden te gebruiken en welke te vermijden?

“Die beslissing moet niet alleen gebaseerd zijn op markttrends en winst maken. Daarvoor is dialoog en reflectie nodig. Een van de grote mogelijkheden van de controle op mogelijk aanstootgevend taalgebruik is dat deze waardevolle inzichten biedt in hoe gemeenschappen zichzelf definiëren. Ik denk dat deze inzichten cruciaal zijn bij beslissingen over hoe te schrijven.

“In studies over handicaps zijn de meesten het er bijvoorbeeld over eens dat ‘gehandicapten’ achterhaald is. Sommigen geven nu de voorkeur aan ‘mensen met een beperking’. Velen geven de voorkeur aan ‘dove’ boven ‘slechthorende’. Er is niet één antwoord en je moet het mensen blijven vragen.

“Taal is een ruimte waarin betwist en onderhandeld wordt. Taal staat nooit vast. Beslissingen nemen in deze materie blijft moeilijk en is nooit definitief.”