Europa’s geopolitieke droom is voorbij. ‘Hier was niemand op voorbereid’

Europese landen hebben momenteel niet een leger waarmee ze zich afdoende kunnen verdedigen. Hoe zijn we hier beland?

“Een bekende grap was dat Europese legers veredelde pensioenfondsen waren. De meeste uitgaven aan de krijgsmacht gingen niet naar nieuw materieel, maar naar personeel en pensioenen – niet bepaald de corebusiness van een leger. Voor veel Europese landen vormde het NAVO-lidmaatschap de basis van hun defensiebeleid. Sinds de jaren negentig hebben Europese landen in deze geopolitieke droom, om het zo maar te noemen, geleefd. Na de ineenstorting van de Sovjet-Unie zag Europa weinig externe dreiging en zag het oorlogen als iets ergs dat alleen andere mensen overkwam. Als we het over oorlog hadden, ging het over wat wetenschappers ‘keuzeoorlogen’ noemen; zoals Afghanistan of Irak.

“Deze mentaliteit veranderde na de Russische invasie van Oekraïne in 2014 en de overname van de Krim, en nog meer tijdens de eerste termijn van Trump, toen hij dreigde de Amerikaanse veiligheidsgaranties in te trekken. Dit leidde tot hogere defensie-uitgaven in Europa, hoewel er onzekerheid bleef bestaan over hoe het geld het beste kon worden besteed.”

Gold die onderbesteding voor alle Europese landen?

“Over het algemeen wel, maar er zijn een paar uitzonderingen. Polen heeft nooit een geopolitieke vakantie genomen, aangezien het ooit werd opgedeeld door buitenlandse mogendheden. Finland heeft een 1.300 kilometer lange grens met Rusland. Tachtig jaar geleden verloor het in een oorlog 10 procent van zijn grondgebied aan dat land. Zij weten dus wel dat ze voorbereid moeten zijn.”

En toen viel Rusland Oekraïne binnen.

“Ja, na 2022 realiseerde iedereen zich dat de oorlog echt iets is dat ook op Europese bodem gebeurt. Alle Europese landen begonnen weer te investeren in defensie en veiligheid. Zo had Nederland tien jaar geleden zijn belangrijkste tanks verkocht en kondigde het vorig jaar aan er weer een paar te willen aanschaffen.”

Is er politieke consensus dat het verhogen van de defensie-uitgaven noodzakelijk is?

“Ja, geen enkele grote politieke partij is tegen meer defensie-uitgaven, behalve een paar extreem-linkse partijen. Dit is opmerkelijk, aangezien centrumlinkse partijen in Europa traditioneel de voorkeur geven aan de verzorgingsstaat boven defensie-uitgaven, een trend die teruggaat tot de jaren zeventig. Zelfs tijdens de Koude Oorlog was dat het geval. Maar dat is niet wat we zien in de huidige politiek.”

Leidt meer geld naar defensie niet weer tot een wapenwedloop, zoals we in de Koude Oorlog zagen?

“Ja, ik ben het er mee eens dat het tot een vicieuze cirkel kan leiden. Maar om uit zo’n cirkel te kunnen stappen heb je een tegenpartij nodig met wie je kunt samenwerken. En ik weet niet zeker of we die met Poetin hebben.

“Tijdens de Koude Oorlog beseften de leiders van de Sovjet-Unie dat ze zo veel geld aan defensie moesten uitgeven, dat ze geen geld meer overhadden voor iets anders. Dat werd een probleem. Dus wezen ze iemand aan die meer openstond voor een constructieve relatie met het Westen. Zodra er iemand was met wie het Westen afspraken kon maken, konden we uit de vicieuze bewapeningscirkel stappen. Met Poetin zie ik dat op dit moment niet gebeuren.”

Is Rusland de enige onredelijke tegenpartij?

“Voor de Europeanen is Rusland de grootste zorg. Voor de Amerikanen is het echter een dubbele uitdaging, omdat ze zich op zowel Rusland als China richten. De Verenigde Staten zien hun toekomstige welzijn steeds meer op het spel staan aan de kant van Stille Oceaan en maken zich grote zorgen over de concurrentie met China.”

Bedoelt u economische concurrentie of in termen van veiligheid?

“Deze twee zijn sterk met elkaar verweven. De Amerikaanse economie is sterk afhankelijk van samenwerking met landen als Japan, Taiwan en Zuidoost-Azië, waarbij Taiwan onmisbaar is als ’s werelds grootste chipfabrikant. Aangezien China Taiwan als een deel van zijn grondgebied beschouwt, zou een Chinese bezetting van Taiwan de wereldwijde aanvoer van chips verstoren. De VS hebben ook veiligheidstoezeggingen gedaan aan Taiwan. Chinese stappen zouden dus kunnen escaleren tot een gewapend conflict met de VS.

“Het buitenlands en economisch beleid van de VS – ongeacht of Democraten of Republikeinen aan de macht waren – had twee heilige gralen waar niemand aan morrelde: het handhaven van nauwe allianties met de NAVO, Japan, Zuid-Korea en Taiwan, en een liberaal handelsbeleid, wat betekent dat er geen tarieven worden geheven. Tarieven zijn economisch gezien nogal achterlijk. Ze leiden tot hogere prijzen en schaden uiteindelijk de binnenlandse consument.

“Trump heeft echter aangekondigd dat hij invoertarieven wil heffen op Taiwanese chips. En eerder kondigde hij een aantal andere, laten we zeggen politiek onconventionele ideeën aan, zoals de overname van Groenland en de overname van het Panamakanaal. Trumps aanpak van het buitenlands economisch beleid en defensie blijft dus enorm onzeker.”

Welke gevolgen heeft de herverkiezing van Trump en de onzekerheid die hij met zich meebrengt op het defensiebeleid van Europa?

“Na de herverkiezing van Trump waren er drie belangrijke perspectieven op de mogelijke gevolgen voor Europa. Volgens het eerste waren er tijdens de eerste termijn van Trump meer Amerikaanse troepen gekomen in Europa en was de inzet voor de ontwikkeling van de militaire capaciteiten vergroot, dus alles zou goed komen. Aanhangers van het tweede perspectief dachten: als Europa nou maar zijn defensie-uitgaven verhoogt en Amerikaans materieel koopt, dan is Trump tevreden en waait het allemaal wel over. De derde opvatting was dat dit echt een uitdaging zou worden en het problematisch zou zijn als Rusland een land in de Oostzeeregio binnenvalt. Europeanen zouden een veel groter aandeel moeten leveren in het zware werk. Daar kunnen we maar beter op voorbereid zijn.

“Maar niemand was voorbereid op het idee dat de Amerikaanse president aan de macht zou komen en zou verkondigen dat hij een deel van een Europees land wilde innemen. De EU noch de NAVO heeft gereageerd. De Denen staan in crisismodus. Op het diplomatieke toneel proberen ze erachter te komen hoe andere Europese landen hierover denken.

“Daarnaast verklaarde Trump dat de EU moet stoppen met het aanpakken van Amerikaanse bedrijven vanwege hun overtredingen van de AVG. En dat Europa meer Amerikaanse olie moet kopen, ook al kopen we al veel meer Amerikaanse olie dan we ooit in het verleden hebben gedaan. Dit alles bij elkaar voert ons naar een wereld die een jaar geleden, zelfs een maand geleden, nog ondenkbaar was.

“Beleidsmakers moeten erover nadenken hoe ze hierop kunnen reageren. We kunnen niet zomaar tegen Trump zeggen dat hij naar de maan kan lopen, want we zijn voor onze eigen veiligheid nog steeds op een heleboel buitengewoon cruciale manieren van de VS afhankelijk.”

Zoals?

“Heel basale dingen, zoals strategisch luchttransport: grote vliegtuigen die nodig zijn om militaire voorraden te vervoeren. Die hebben wij niet, omdat we nooit de behoefte hebben gehad om ze te ontwikkelen.

“Een ander voorbeeld: stel dat we in een conflict verwikkeld zouden raken met Rusland in de Oostzeeregio. De haven van Rotterdam zou dan een belangrijk bevoorradingspunt zijn en dus een waarschijnlijk doelwit voor raketten. Om dit te detecteren hebben we systemen voor vroegtijdige waarschuwing nodig, maar momenteel zijn we voor deze monitoring afhankelijk van Amerikaanse satellieten.”

Is deze situatie erger dan tijdens de Koude Oorlog?

“Tijdens de Koude Oorlog hadden we een tweedeling Oost-West. De legers van beide kampen waren heel dicht bij elkaar gestationeerd; slechts een paar honderd kilometer van bijvoorbeeld Fulda in Duitsland. De Sovjets hadden plannen om binnen te vallen. Het risico en de spanning waren hoger dan nu. Voor landen als Nederland tenminste.

“Maar vandaag is de situatie complexer: we hebben niet alleen dat gebrek aan een redelijke tegenstander, we kunnen ook de voornaamste garant voor onze veiligheid en vermeende bondgenoot niet voor de volle 100 procent vertrouwen. Tijdens de Koude Oorlog waren er 200 000 Amerikaanse soldaten in Centraal-Europa. We wisten dus dat er een bepaalde garantie was. Dat is nu gewoon niet meer zo.”

Weten Europese politici hoe ze hun opgeschroefde defensiebudget moeten besteden?

“Er zijn drie belangrijke ontwikkelingen. Ten eerste stijgen de defensiebudgetten. Landen overwegen nu om 3 tot 3,5 procent van hun bbp uit te geven. Ten tweede worden er nieuwe militaire capaciteiten aangeschaft, zoals raketten, tanks, vliegtuigen en pantservoertuigen. Ten derde wordt er steeds meer nadruk gelegd op het ontwikkelen van deze capaciteiten binnen Europa, met meer samenwerking zowel binnen Europa als met niet-Europese bondgenoten als Zuid-Korea en Israël. De grote vraag is nu of we op defensiegebied ook kunnen samenwerken met de VS.”

Hoe ziet u de toekomst? Waar denkt u dat we vanaf hier naartoe gaan?

“Er is op dit moment zoveel onzekerheid dat ik denk dat als je naar Den Haag zou gaan en met mensen op het ministerie van Defensie zou praten, zij ook met de mond vol tanden zouden staan. Dus de tijd zal het leren en ik denk niet dat het lang zal duren.”

Dat klinkt onheilspellend …

“Ik denk dat we gauw meer duidelijkheid zullen krijgen over waar Trump echt staat. Hoe staat hij tegenover de NAVO en Groenland? Gaat hij echt het Panamakanaal annexeren? Wat gaat hij doen aan de oorlog in Oekraïne? Ik vermoed dat we tegen de zomer van dit jaar veel meer duidelijkheid zullen hebben op deze punten.”