Eerlijke wetenschap: de zaak Plasterk

Enkele jaren terug had ik in de trein een vreemde ontmoeting met Ronald Plasterk, die ik nog ken uit mijn tijd in Den Haag. Plasterk was van 2007 tot 2017 Kamerlid en minister geweest. In de trein vertelde hij vol trots over zijn wetenschappelijke vindingen en hoe hij die te gelde had weten te maken. In 2018 was Plasterk hoogleraar geworden in Amsterdam en had hij een biotechbedrijf opgericht (Frame Therapeutics) dat hij in 2022 voor 32 miljoen euro verkocht. Na het gesprek bleef ik echter zitten met een vraag: wanneer had Plasterk dit onderzoek dan gedaan? Een minister heeft bijna nergens tijd voor en zeker niet voor wetenschappelijk onderzoek. Het antwoord vond ik in een reconstructie in NRC van 22 maart 2024: ‘Hoe Ronald Plasterk miljonair werd – en de universiteit het nakijken had’.

Plasterk had patent aangevraagd op kennis die vooral door toedoen van een collega was ontwikkeld: microbioloog Jan Koster. Die had een open access-database gebouwd die academici over de hele wereld vrij konden gebruiken voor kankeronderzoek. Uit de reconstructie in NRC komt het beeld naar voren van een oud-politicus die zijn naam en zijn netwerk gebruikte om ten koste van anderen veel geld te verdienen. Wat er daarna gebeurde vond ik nogal opmerkelijk: niet Plasterk maar Koster kreeg van het Amsterdam UMC op z’n kop en de UvA praatte het optreden van Plasterk aanvankelijk goed. Heel anders ging dat in de politiek, nadat Geert Wilders in mei Plasterk voorstelde als premier. Zeer gerespecteerde figuren zoals Johan Remkes zetten toen vraagtekens bij de integriteit van Plasterk.

De vragen over de integriteit van Plasterk waren genoeg voor PVV, VVD, NSC en BBB om hem niet meer voor te dragen als premier. Ook in de juridische wereld werd de zaak Plasterk een onderwerp van discussie, onder meer in juni 2024 in het Nederlands Juristenblad door de deskundige Alexander Tsoutsanis. Die maakte korte metten met de verdediging van Plasterk (en van de UvA) dat de patentverlening volgens de regels was verlopen. Tsoutsanis stelde dat rechten toebehoren aan alle onderzoekers en ook aan de universiteit en dat Plasterk dit patent zo niet had mogen krijgen. Ook meende hij dat het handelen van Plasterk in strijd is met de Nederlandse gedragscode wetenschappelijke integriteit. Door debatten elders werd de UvA wakker en besloot de universiteit alsnog dat het handelen van Plasterk niet goed was.

We moeten in de wetenschap meer lessen trekken uit de zaak Plasterk. Het is belangrijk om te weten of deze hoogleraar de academische regels heeft overtreden. Als dat zo is, dan moeten ook maatregelen volgen: eerlijke wetenschap mag niet stoppen omdat onderzoekers een grote naam en een groot netwerk hebben. Ook is het belangrijk om te weten wanneer dit soort patentaanvragen wél binnen de regels valt.

Tevens moeten we de vraag stellen of het commerciële denken op de universiteiten niet is doorgeschoten en we academische onderzoekers beter zouden moeten beschermen. Misschien is er schaamte bij de UvA, over hoe men zich door een handige oud-politicus de kaas van het brood heeft laten eten. Dit is eveneens een goede les: voor de UvA, maar ook voor al de andere universiteiten.