Ronald van Raak: ‘Debat over waarden werd gezien als achterhaald, nu loopt de EUR voorop’

Wat zijn voor u Erasmiaanse waarden?

“Voor de strategie voor 2024 heeft de universiteit waarden vastgesteld: maatschappelijk betrokken, wereldburger, verbindend, ondernemend, ruimdenkend. Maar dat zijn eigenlijk pas wensen. Het is belangrijker om te bekijken hoe die waarden schuren met de werkelijkheid. Het is interessant dat de Erasmus Universiteit die discussie over waarden is gestart. Daarin loopt de universiteit echt voorop.

“In het publieke debat werden tot voor kort discussies over waarden en normen gezien als achterhaald of conservatief. Dat was iets voor achter de voordeur. Organisaties waren er vooral om efficiënt te zijn en winst te maken, verder mocht iedereen daarbinnen zijn eigen waarden hebben. Maar door zelf geen waarden te bepalen, levert een organisatie zich over aan de logica van de markt. Dat is ook gebeurd: universiteiten rekenen onderzoekers af op hun productie en benaderen studenten als consumenten.”

Is de EUR met haar economische profiel niet bij uitstek een universiteit die zich comfortabel voelt bij de logica van de markt?

“Ik vind het logisch dat de EUR nu in deze discussie vooroploopt, omdat ondernemen in het DNA zit. Voortkomend uit voorgangers die zijn opgericht door havenbaronnen, Rotterdamse ondernemers. De EUR is gewend om naar buiten te treden, onderzoek in opdracht te doen, maatschappelijk relevant onderzoek te doen, en misschien daardoor ook wel een universiteit die als eerste merkt dat academische waarden en vrijheden in het gedrang komen. Je merkt pas wat je waarden zijn als ze onder vuur liggen.”

Juist omdat ze hier, bij bijvoorbeeld opdrachtonderzoek, weleens in het gedrang komen?

“Er stond laatst een interessant artikel in EM, dat de helft van de Nederlandse wetenschappers zelf zegt zich weleens schuldig te maken aan dubieuze onderzoekspraktijken. Zelfs het verzinnen of manipuleren van data komt regelmatig voor. De oorzaken zijn werkdruk, publicatiedruk, competitie, marktmechanismen. Ik vond dat shockerend. Dat betekent overigens niet dat dit slechte mensen zijn, het was eerder een biecht, een roep om hulp: ‘Onze waarden staan onder druk!’”

“Vervolgens valt mij op dat er weinig ophef over is. Merkwaardig dat de roep om hulp van zoveel wetenschappers heeft geleid tot zoveel stilte. Verzinnen of manipuleren, omdat dat moet van de opdrachtgever of doordat wetenschappers zich daartoe genoodzaakt voelen, dat maakt ons kwetsbaar tegenover mensen die zeggen: wetenschap is ook maar een mening.”

Er is dus nog veel werk te verrichten voor u?

“Bij alle universiteiten is veel werk te verrichten, en zeker ook bij EUR. Ik ga met die waarden van de universiteit de boer op, binnen en buiten de instelling. Ik wil laten zien welke discussies gevoerd worden op de EUR, en wat daarvan het maatschappelijk belang is. Wij hebben ons als universiteit getooid met de titel van Erasmus, de stad heeft zich ermee verbonden. Dat betekent dat wij bepaalde waarden toekennen aan de persoon Erasmus. Er zijn mooie Erasmiaanse waarden vastgesteld door de universiteit, maar dat zijn pas wensen. Dit is waar we naartoe willen en dan moeten we eerst kijken waar we nu staan. Als je bijvoorbeeld kijkt naar een waarde als onafhankelijkheid’; kun je wel onafhankelijk zijn als je voor geld zo afhankelijk bent van lobbyorganisaties, bedrijven en ministeries?”

De waarden die de universiteit bedacht heeft (maatschappelijk betrokken, wereldburger, verbinding, ondernemend, ruimdenkend), kloppen die eigenlijk een beetje met de historische figuur Erasmus?

“Ja en nee. Ja, al die waarden zijn op Erasmus van toepassing. Hij was ook wereldburger, hij was verbindend, ondernemend en ruimdenkend. Maar er is een duidelijk verschil tussen de waarden die hij als mens en als onderzoeker had. Hij was als persoon graag bereid om compromissen te sluiten. Als je zijn brieven leest word je soms bevangen door plaatsvervangende schaamte, zo ontzettend slijmt hij richting opdrachtgevers en publieke personen. Hij deed ook veel aan beeldvorming over zichzelf, bijvoorbeeld met het beroemde portret van Holbein, dat is in zijn opdracht gemaakt en naar wetenschappers en bestuurders gestuurd. Dat werken aan je beeldvorming hoeft helemaal niet slecht te zijn. Maar tegelijk zie je dat Erasmus nooit compromissen sloot als het ging om zijn autonomie. Je kon met hem over alles onderhandelen, over geld, over functies, maar nooit over zijn onafhankelijkheid. Dat is ook de belangrijkste waarde van de EUR. Waarom kiezen opdrachtgevers voor een universiteit boven een consultancykantoor? Juist, vanwege die onafhankelijkheid.”

Erasmus heeft ook andere kenmerken, zoals zijn humor en tegendraadsheid, die de universiteit nog niet zo nadrukkelijk heeft overgenomen. Zou de EUR daar nog van kunnen leren?

“Zijn speelsheid. In Lof der Zotheid durft hij het perspectief van de dwaasheid te kiezen. Dat boek is een fantastische analyse van de samenleving van zijn tijd. Hij doet dat op een manier waardoor de mensen die hij beschrijft niet zelden beledigd zijn, maar tegelijk moeten lachen om de analyses die hij maakt van anderen. Die speelsheid met perspectieven en taal, dat is nog altijd een fantastisch voorbeeld voor elke wetenschapper. De dood in de pot van onderzoek is natuurlijk dat je een onderzoeksopzet moet sturen waar de conclusie al in verwoord staat. Je moet kunnen experimenteren, ongebaande paden betreden.”

Tegelijk is er op de EUR een beweging om ongewenste geluiden van de campus te houden. Zoals in 2019, toen er tegen de komst van Thierry Baudet werd geprotesteerd (het debat ging wel door). Vindt u dat dan onverstandig, dat studenten dissidente geluiden niet willen toestaan?

“Ik vind die discussie interessant. We hebben uiteraard academische vrijheid, maar die is niet absoluut. Natuurlijk is er wetgeving, je mag niet haat zaaien of geweld prediken, maar wat zijn nou de grenzen die wij als universitaire gemeenschap hieraan stellen? Dat kun je alleen bepalen door met elkaar de discussie aan te gaan naar aanleiding van concrete voorbeelden. Daar is dit protest een mooi voorbeeld van. Kun je een academische opleiding krijgen zonder ooit gekwetst te worden? Zonder dat ooit jouw vooroordelen op het spel worden gezet? Ik heb het er tijdens colleges over gehad, en de meeste studenten vinden dan dat de universiteit een veilige ruimte moet zijn om te experimenteren, om je neus te stoten. Je wilt kunnen kijken hoe ver je in je redeneringen en taalgebruik kunt gaan. De universiteit moet ook een ruimte zijn om je te emanciperen, jezelf los te maken van de waarden die je uit je gezin of religieuze of etnische groep hebt meegekregen.”

Volgende week verschijnt uw eerste maandelijkse column bij EM. Gaat u die gebruiken om dit soort discussies aan te slingeren?

“Ik ben natuurlijk heel blij met de column. Die zal uiteraard gaan over de waardendiscussie, de ontwikkelingen die ik tegenkom. Ik wil die discussie zo concreet mogelijk maken en hoop dat de column daar brandstof aan kan bieden.”