Wat is de relevantie van een onderzoek naar complottheorieën tijdens een pandemie?
“Complottheorieën bestaan al honderden jaren, maar in deze tijd met het toenemende belang van sociale media zie je dat complottheorieën een steeds grotere invloed hebben. Iets ‘begrijpen’ is samenhang maken en zoals ik het zie is een complottheorie een extreme versie van samenhang. In een boek of een serie gebeurt iets altijd met een reden. Een auteur of regisseur laat je iets zien, wat mogelijk later nog van belang is. Maar de werkelijkheid heeft geen auteur, dus kunnen er dingen gebeuren die niets met elkaar te maken hebben en gewoon toeval zijn. ‘True, true and unrelated’ zeggen medici in zo’n geval. Maar hoe leg je toeval uit? Het is makkelijk om te denken dat twee dingen een verband hebben met elkaar, bijvoorbeeld de bekende theorie dat 5G zou worden ingezet om het coronavirus te verspreiden. We hebben de neiging om overal intentionaliteit achter te zien. Als je afgesneden wordt op de snelweg, dan is je eerste reactie: ‘dat deed die andere persoon expres’, terwijl die persoon waarschijnlijk niet zat op te letten. Door overal intentie aan toe te schrijven, word je al gauw een complotdenker.”
Wat houdt het onderzoek precies in?
“We kijken naar de bronnen van informatie die mensen gebruiken en hun cognitieve motivatie . Vervolgens onderzoeken we in hoeverre dit invloed heeft op de kennis die mensen verwerven over Covid-19.
“Ik ben al langere tijd bezig met een boek over ‘begrijpen’. Toen de coronacrisis om zich heen greep, zag ik dat dit een belangrijk moment was van ‘niet begrijpen’. Tijdens het schrijven vroeg ik me af: hoe verwerven mensen kennis over zoiets als het coronavirus? Er zijn namelijk allerlei bronnen van informatie, met aan de ene kant de traditionele media zoals de Volkskrant en de NRC, maar je hebt ook Facebook en Twitter waarop van alles wordt gezegd. Welke bronnen gebruiken mensen en wat zegt dat over de kwaliteit van de kennis die zij vergaren over wat het coronavirus is, wat het doet en hoe je je er het beste tegen kunt beschermen? De andere vraag was: leiden bepaalde typen van cognitieve motivatie tot meer kennis over het coronavirus dan andere typen?”
Cognitieve motivatie? Dat moet je even uitleggen.
“In de psychologie zijn er verschillende vormen van cognitieve motivatie, bijvoorbeeld need for cognition, de mate waarin jij het interessant vindt om over dingen na te denken. Daarvan is de verwachting dat mensen die hier hoog op scoren, ook veel informatie over het coronavirus opzoeken en uiteindelijk meer over het virus leren, afhankelijk van de kwaliteit bronnen die ze gebruiken. Mensen die laag scoren op deze need, zullen waarschijnlijk minder kennis vergaren. Een andere maat van cognitieve motivatie is need for closure. Deze motivatie kijkt niet zozeer naar hoe leuk je het vindt om na te denken, maar hoe graag je een samenhangend beeld van de werkelijk hebt. Daarvan was mijn idee dat mensen die hier hoog op scoren, dus graag samenhang willen zien in dingen, sneller in complottheorieën zullen geloven. Deze theorieën bieden namelijk samenhang waar officiële lezingen dit niet bieden.”
Welke uitdagingen zijn er als je onderzoek doet tijdens een pandemie?
“We leven allemaal in een situatie waarin we niet precies weten wat er gaat gebeuren. Omdat je als onderzoeker altijd probeert de werkelijkheid te begrijpen, is deze pandemie een extra uitdaging, want het maakt de werkelijkheid nog onbegrijpelijker. Het thema van mijn onderzoek is ook een thema waar ikzelf mee worstel. Welke informatie kan ik wel vertrouwen en welke niet? Welke persoon is wel een deskundige en welke niet? Daarnaast word je gedwongen om onderzoek online te doen. We hebben de vragenlijsten online uitgezet, wat goed bevalt. De samenwerking met collega’s verloopt ook soepel, we kunnen nog steeds goed vergaderen en het onderzoek bespreken.”
Heb je een advies voor mensen die hier ook worstelen met de hoeveelheid informatie over corona?
“Het eerste wat ik zou zeggen is: vertrouw wetenschappers boven niet-wetenschappers. En kijk bij wetenschappers of ze de juiste expertise hebben. Als ik iets roep over besmettingen, dan ben ik wel een wetenschapper maar geen expert op dat gebied. Wees je ervan bewust dat er in de wetenschap verschillende meningen kunnen zijn, omdat er zaken zijn waarover we simpelweg nog niet genoeg weten. Als blijkt dat een bepaalde hypothese niet ondersteund wordt door data, dan moeten we onze kennis aanpassen. Dit is zeker niet slecht, dat is juist hoe de wetenschap werkt.
“Verder is het goed om te kijken naar welk beeld een bepaalde groepering wil schetsen en welk belang die hierbij heeft. Als je informatie binnenkrijgt, controleer dan de bron. Als iets van het internet komt, kijk dan van welke website het komt. Is het bijvoorbeeld een krant met een goede reputatie? Ook is het belangrijk om je te realiseren dat sommige dingen gebeuren zonder dat daar een doel achter zit. Trek niet te snel conclusies, maar wacht totdat je voldoende betrouwbare informatie hebt.”