‘We hebben het stresssysteem van een vis’

Om meteen maar een grote angst weg te nemen: je hoeft niet bang te zijn dat dat bonzende hart er acuut mee op gaat houden. “Hartfalen gebeurt nooit alleen door stress”, stelt Diederik Gommers. “Het is niet voor niets dat we eigenlijk nooit hartinfarcten zien bij jonge mensen, terwijl zij net zo goed met stress te maken hebben als ouderen.”

Gommers is hoogleraar Intensive Care en in die hoedanigheid een veelgevraagd expert. Zoals onlangs nog, bij de geruchtmakende strafzaak rond Mitch Henriquez, een arrestant die overleed nadat de politie hardhandig een nekklem bij hem toepaste. Hij stierf aan een ‘acuut stresssydroom’, beweerden sommigen: zijn stressniveau zou zo extreem hoog zijn geweest, dat zijn hart het begaf. Onzin, aldus Gommers. “Acuut stresssyndroom bestaat helemaal niet in de medische literatuur.” Hij wist samen met twee andere hoogleraren het Openbaar Ministerie hiervan te overtuigen, dat haar strafeis hierop prompt aanpaste.

Als iemand door acute stress overlijdt is er altijd iets anders aan de hand, legt Gommers uit. Cocaïnegebruik bijvoorbeeld, waardoor de bloeddruk gevaarlijk hoog wordt. “Maar vaker nog heeft iemand al slechte vaten, door bijvoorbeeld een chronische hoge bloeddruk of roken, of een aneurysma (een gevaarlijk verwijd bloedvat, red.), dat dan scheurt.”

Kortdurende stress, zoals bij een tentamen, is vaak juist heel effectief, vertelt ook hoogleraar psychiatrie Witte Hoogendijk. “Het is de bekende fight-or-flight reactie. Een gebiedje in de hersenstam – de locus coeruleus – maakt dan noradrenaline aan, een stofje waardoor je alert en gefocust wordt.”

Tegelijkertijd geeft je autonome zenuwstelsel (het zenuwdeel dat je niet bewust kunt beïnvloeden) een signaal aan je bijnieren dat zorgt voor een toename van adrenaline. Daardoor neemt je hartslag toe en gaat er meer bloed naar je spieren en hersenen. Ook maakt de bijnierschors cortisol aan. Dat zorgt weer dat er suikers vrijgemaakt worden om de spieren en de hersenen van extra energie te voorzien.

Evolutionair gezien erg nuttig allemaal. Je hebt meer zuurstof en energie tot je beschikking, waardoor je sneller en beter kunt denken en reageren op gevaar. Hoogendijk: “Zo loop je tenminste niet onder een tram.”

Als je het over de gevolgen van stress hebt, is het dan ook van belang dat je onderscheid maakt tussen kortdurende en langdurige stress, legt hij uit. Chronische stress heeft namelijk wél negatieve effecten, benadrukt de hoogleraar, en die ziet hij steeds vaker.

Die toename kan mede een gevolg zijn van hoe de maatschappij er tegenwoordig uitziet, denkt Hoogendijk. Vroeger verdween stress vanzelf, als het concreet gevaar (zeg, een roofdier) was geweken. “Tegenwoordig zitten de stressoren vooral in ons eigen hoofd, en blijven soms lang daar. Dat is vooral het geval als mensen gaan piekeren, bijvoorbeeld over abstracte dingen zoals een reorganisatie. Die zijn zo abstract dat je niet echt concrete handelingen kunt verrichten om ze weg te nemen.”

Het gevolg: langdurige onontkoombare stress, die kan uitmonden in een burn-out of depressie. “Mensen hebben minder interesse in de omgeving en in andere mensen, slapen slecht, zijn moe en komen tot weinig”, somt Hoogendijk een aantal symptomen op. Die tekenen zijn evolutionair gezien eigenlijk best logisch en zelfs nuttig, legt hij uit. “Chronische stress is een teken voor het lichaam dat het onder druk staat. Het lichaam ‘deprimeert’ zichzelf om energie te besparen, in afwachting van betere tijden.”

Zijn de psychische gevolgen van langdurige stress al niet prettig, de lichamelijke kanten zijn dat evenmin. “Bij proefdieren die veel stresshormonen toegediend krijgen krimpen de hersencellen, en vormen ze minder uitlopers en verbindingen met andere zenuwen. Er is nog weinig bewijs dat dit bij mensen ook gebeurt, maar het past wel bij symptomen als concentratieproblemen.”

Ook kunnen langdurige hoge gehaltes van adrenaline bijdragen aan hoge bloeddruk. Dit zou weer kunnen leiden tot beschadiging van slagaderen. Het gevolg: een verhoogde kans op hart- en vaatziekten én minder weerbaarheid tegen acute stress – de cirkel is rond.

Aanhoudende stress kan ook een dikmaker zijn, en stresshormoon cortisol speelt hierbij een cruciale rol. Hoogleraar Liesbeth van Rossum, internist-endocrinoloog en lid van de Jonge Akademie van de KNAW, legt in haar nieuwe boek Vet Belangrijk uit hoe dat werkt.

Eigenlijk is de naam stresshormoon een beetje misleidend, vindt ze. “Cortisol reguleert onder andere ons immuunsysteem en de suiker- en vethuishouding in ons lijf”, vertelt ze aan de telefoon. “Bijna al onze cellen hebben er receptoren, ‘vangertjes’, voor. Dit hormoon is letterlijk van levensbelang – als je geen cortisol meer aanmaakt ga je dood!”

Maar hoe meer cortisol er in ons bloed zit, zoals bij stress, hoe meer onze buikvetcellen aangespoord worden om vet vast te houden, vervolgt ze. “Bij aanhoudende stress blijven de cortisolwaarden lange tijd veel hoger dan normaal. Je hersenen reageren daarop en zorgen dat je een sterke behoefte krijgt aan calorierijke voeding: ‘snacktrek’.” Het gevolg: gewichtstoename, vooral in de vorm van buikvet.

Hoe snel dat gaat, verschilt van persoon tot persoon, nuanceert Van Rossum. Bijna de helft van de bevolking heeft een genvariant die het lichaam extra gevoelig maakt voor cortisol, maar er is ook een kleine groep mensen (‘5 tot 10 procent’) die juist maar weinig gevoelig is voor dit stresshormoon. Die laatste groep heeft geluk – zij zijn relatief beschermd tegen de negatieve lichamelijke gevolgen van chronische stress.

Gelukkig is er wel wat tegen onze stressgevoeligheid te doen, stelt de endocrinoloog gerust. Sterker nog, dat is zelfs makkelijker dan je denkt. “Rust, reinheid en regelmaat, ja heel saai, haha. Vooral een gezonde leefstijl en een goede nachtrust zijn belangrijk. Tijdens slaap zakt je cortisolniveau, maar slaaptekort – nachten korter dan zes uur – zorgt juist voor cortisolaanmaak. Dan gaat je lichaam weer in de stressstand.”

Psychiater Hoogendijk sluit zich daarbij aan. “Leef als een beest”, is zijn advies, verwijzend naar zijn gelijknamige boek over stress. “Maar denk als een mens! Kortdurende stress is prima en dat kun je gebruiken om prestaties te leveren, maar als je gevoelig bent voor stress, blijf dan weg van de rat race met zijn chronische stressprikkels.” Daar is niet iedereen evolutionair op aangepast. Of, zoals hij het zelf in zijn boek schrijft: “We hebben het stresssysteem van een vis.”