‘Oplichters passen dezelfde tactieken toe als tweedehands-auto-verkopers’

Sophie van der Zee, universitair docent aan de Erasmus School of Economics, deed in Engeland onderzoek naar rental scams. Toen ze in 2013 vanuit Lancaster naar Cambridge verhuisde voor een positie als postdoc bij het Computer Lab, kwam ze allerlei nepadvertenties voor woonruimte tegen op websites als Craigslist en Gumtree (de Engelse equivalenten van Marktplaats). “De universiteit regelde van alles, inclusief woonruimte, voor studenten en promovendi, maar niet voor postdocs. Aan het begin van het academische jaar waren er dus honderden postdocs tegelijk op zoek naar een woning. En Cambridge is ook nog eens duur, alles lag wel twee of drie keer boven mijn budget.”

Dus reageerde ze op verschillende advertenties die te mooi leken om waar te zijn. Toen de ‘verhuurders’ vervolgens vroegen om geld over te maken via MoneyGram of Western Union, was ze zo verstandig om af te haken en alsnog een makelaar in de hand te nemen.

Op haar eerste werkdag in Cambridge vertelde Van der Zee haar collega’s over deze pogingen tot oplichting. “Een van mijn collega’s daar, Richard Clayton, doet onderzoek naar internetoplichting en zag dat er eigenlijk nog nooit wetenschappelijk onderzoek was gedaan naar dit soort rental scams. Dus we hebben een experimentele studie opgezet om te onderzoeken hoe je deze scams kunt herkennen en of de oplichters eigenlijk goed zijn in wat ze doen.”

Haar paper moet nog gepubliceerd worden, maar ze vertelt alvast over de belangrijkste conclusies.

Samen met haar collega’s identificeerde Van der Zee 44 nepadvertenties voor huurappartementen op de Britse Craigslist. Met unieke valse identiteiten en bijbehorende e-mailadressen correspondeerde ze met al die oplichters. “We ontdekten dat de oplichters veel gebruikmaken van bekende overtuigingsstrategieën. Wat blijkt? Ze passen dezelfde tactieken toe als een tweedehands-auto-verkoper.” Zo doen oplichters bijvoorbeeld bijna allemaal een beroep op autoriteit, ondernemen ze pogingen om sympathie te wekken of benadrukken ze schaarste door aan te geven dat anderen ook geïnteresseerd zijn in de woonruimte en haast geboden is.

“Maar als je beter kijkt naar hoe ze die principes inzetten, zie je dat ze er bijna allemaal fouten in maken. Ze kennen de lokale huurprocedures vaak niet, of begrijpen culturele verschillen niet”, vertelt Van der Zee.

Neem bijvoorbeeld het doen van een beroep op autoriteit als overtuigingsstrategie, een van de methodes die EM ook veel tegenkwam bij oplichters. De oplichters laten bijvoorbeeld weten dat ze even over het contract moeten overleggen met ‘hun advocaat’. “Maar in Nederland of Engeland komt er bij het verhuren van een appartement natuurlijk geen advocaat aan te pas”, zegt Van der Zee. “Oplichters mailden ons ook regelmatig dat ze een ‘god fearing woman’ zouden zijn. Dat is niet bepaald een opmerking waarmee je indruk maakt op een 18-jarige in West-Europa.”

Van der Zee ontdekte ook twee unieke strategieën die kameroplichters veel gebruiken. “Scammers proberen vaak bewijslast te overleggen om hun geloofwaardigheid te versterken. Ik heb zelfs meegemaakt dat iemand me ging waarschuwen voor oplichters op het internet. Ze boden ook regelmatig zelf referentiebrieven of e-mailadressen aan van eerdere huurders. Ik zag dat jullie ook identiteitsbewijzen toegestuurd kregen.”

Naast het feit dat een reguliere verhuurder je nooit zou proberen te overtuigen dat het een legitiem persoon is, is het een signaal dat iemand liegt. “Uit de deceptieliteratuur weten we dat iemand die de waarheid spreekt er vanuit gaat dat de toehoorder hem gelooft, en dus ook geen moeite doet om je te overtuigen. Sommige leugenaars zijn juist heel actief bezig om je te overtuigen dat ze de waarheid spreken.”

Daarnaast proberen kameroplichters obstakels weg te nemen. “Dat vond ik heel intrigerend: scammers proberen het je zoveel mogelijk naar je zin te maken. Wil je niet het hele appartement huren, maar slechts een van de kamers? Geen probleem. Het kan gemeubileerd of leeg worden opgeleverd. Je mag zelf kiezen vanaf wanneer je het appartement wil huren. Wil je het maar vijf maanden? Prima. Wil je er vijf jaar wonen? Ook goed. En dat zie je in de echte wereld natuurlijk nooit. Dus als de voorwaarden te flexibel zijn, is het waarschijnlijk een scam.”

“Deze vorm van oplichting ontstond in de jaren zeventig in Nigeria en staat in de literatuur bekend als advance-fee scam of 419 scam (‘419’ verwijst naar het artikel in het Nigeriaanse wetboek van strafrecht over deze vorm van fraude, TF)”, legt Van der Zee uit. “Met de opkomst van het internet heeft deze vorm van oplichting een enorme vlucht gemaakt. Er wordt altijd een beetje lacherig over gedaan: denk aan de e-mail van een Nigeriaanse prins die je een grote som geld belooft als je eerst een paar honderd euro overmaakt.”

Als je weet waar je op moet letten, lijken de rental scams ook vrij doorzichtig. Er zitten bijvoorbeeld regelmatig tikfouten in het adres, het Engels van de oplichters is doorgaans slecht, of de procedure verloopt vaak net anders dan gebruikelijk bij het huren van woonruimte. Oplichters proberen bijvoorbeeld met slechte smoesjes een bezichtiging af te houden.

Maar slachtoffer worden van huuroplichters is zeker geen geval van eigen schuld, dikke bult, zegt Van der Zee. “Ik vind het heel problematisch aan cybercrime in het algemeen, en dit soort scams in het bijzonder, dat er erg aan victim blaming en shaming wordt gedaan. Officiële instanties nemen meldingen lang niet altijd serieus en de omgeving van het slachtoffer, of het slachtoffer zelf, zegt: ‘Hoe kun je nou zo stom zijn?’” Terwijl de scams, en zeker rental scams, volgens Van der Zee zo zijn ontworpen, dat ze zich precies richten op de mensen die toch al kwetsbaarder zijn om in zo’n poging tot oplichting te trappen.

Van der Zee vermoedt dat de nepadvertenties en communicatie van de oplichters bewust doorzichtig is. “Voor oplichters zijn deze scams een soort baan: hoe meer tijd ze kwijt zijn aan de communicatie met een potentieel slachtoffer, hoe sneller ze de time wasters, zoals oplichters ze zelf noemen, eruit willen filteren.”

Voor sommige soorten cybercriminaliteit is het sturen van één e-mail voldoende, legt Van der Zee uit. Denk bijvoorbeeld aan phishing e-mails die een bijlage of weblink bevatten. Zodra een potentieel slachtoffer klikt, is het kwaad vaak al geschied. “Dat betekent dat hoe geloofwaardiger deze phishing e-mails zijn, hoe effectiever de scam en hoe groter de opbrengst.”

Bij een romance scam of datingfraude, het andere uiterste van het spectrum, doet een oplichter zich voor als potentiële partner en gaat er soms maanden aan communicatie overheen tot de eerste betaling. “Dat doe je als oplichter niet met iemand die toch niet gaat betalen. Hoe meer tijd en moeite een scam de oplichter kost, hoe doorzichtiger de poging zal zijn, zodat mensen die toch al wat sceptisch zijn zo snel mogelijk afhaken.”

Kameroplichting zit volgens Van der Zee ergens tussen een eenmalige phishing e-mail en de maandenlange romance scam in. Ook daar moet je als oplichter mensen die niet geneigd zijn om te betalen eruit filteren, want je hebt al gauw meerdere Facebookberichten, e-mails of intercontinentale telefoongesprekken nodig voor een potentieel slachtoffer betaalt.

“Uniek aan deze rental scams is bovendien dat het inspeelt op een behoefte”, vervolgt Van der Zee. De oplichters maken misbruik van de krapte op de woningmarkt. “Ze mikken doelgericht op mensen die iets op korte termijn nodig hebben. Woningzoekende studenten reageren op de advertenties van scammers, of een oplichter reageert rechtstreeks op een oproepje van een woningzoekende student. Ze doen zich voor als mensen die woonruimte vaak net iets aantrekkelijker aanbieden dan het in werkelijkheid zou zijn, net wat goedkoper of mooier dan wat er verder aangeboden wordt. Maar op de huidige Nederlandse woningmarkt lijkt überhaupt iets aanbieden al genoeg, met studenten die in dure hostels verblijven of in tentenkampen slapen. Die behoefte maakt je kwetsbaarder.”