Hoe het Nederlandse zelfbeeld suprematie in stand houdt

Wat is het Nederlandse zelfbeeld?

“Dat is chronisch positief. We zien onszelf als pragmatisch, niet-ideologisch, wars van extremen, rationeel en altijd bereid en in staat tot overleg. Nederlanders zijn autonome, vrije mensen, maar weten daar ook verantwoordelijk mee om te gaan. Handel verkiezen we boven principes. Dat is misschien niet het hoogste morele ideaal, maar het helpt wel om niet in extremen te vervallen. Zo plaatsen we onszelf steevast in het rationele midden.”

In hoeverre klopt dat beeld?

“Het houdt dingen buiten beeld, zoals het Nederlandse kolonialisme. Het vestigen en voortzetten van kolonialisme ging gepaard met excessief geweld. En om dat geweld te rechtvaardigen heb je een idee van superioriteit nodig. Dat vraagt om een politieke en morele ordening: witte protestanten kregen privileges, andere groepen iets minder, en die werden tegen elkaar uitgespeeld.

“Onze hele geschiedenis van suprematie en racialisering past helemaal niet in dat verhaal van matiging en goed bestuur. Maar in het narratief over onszelf blijft suprematie een beetje in de marge. ‘Ja, dat heeft Nederland gedaan’, zeggen mensen dan, ‘maar lang geleden, en ver weg, over zee. En het was iets wat alle grootmachten toen deden.’ Het hoeft dus niet te wegen op ons zelfbeeld.”

Waar komt dat beeld vandaan?

“Van de calvinistische staatsmannen die de Republiek vormgaven. De protestant zag zichzelf als uitverkorene. Uitverkoren is een Bijbelse term, in de Hebreeuwse Bijbel is Israël het uitverkoren volk. Calvinisten hadden die positie overgenomen, geloofden ze. De christen is uitverkoren op basis van geestelijke principes. Omdat de protestant een directe relatie tot God heeft, is hij aanspreekbaar op zijn geweten, werd gedacht. Hij, het zijn altijd mannen, is daardoor gematigd, heeft controle over zijn lichaam, en is dus geschikt voor besturen en het schrijven van wetten.

“Protestantisme was dus gericht op het individu en de ratio, en minder gericht op gemeenschap en ritueel dan het jodendom en rooms-katholicisme. Protestanten zagen andere religies als onvolwassen en volgzaam, en daarmee politiek gezien als minder geschikt voor autonoom zelfbestuur. Zo ontstond het idee dat protestantisme de enige religie was die niet dreigde te vervallen in groepsdruk, dogma of tirannie, zoals de katholieke Spanjaarden in de vroege Republiek werden afgeschilderd.”

In jullie boek leggen jullie uit hoe het Nederlandse zelfbeeld ontstaat in de link tussen religie en kolonialisme. Hoe speelde die religieuze hiërarchie door in het koloniale denken?

“Calvinisten waren ervan overtuigd dat zij het ware geloof hadden, en ook uitverkoren waren dat te verspreiden. En tegelijk wilden ze winst maken op de plantages, en daarvoor was de arbeid van slaafgemaakten nodig.

“De calvinisten zagen die zogenaamde ‘heidenen’ als fysiek anders, en zichzelf als fysiek superieur. Udemans, een prominent calvinistisch predikant, schreef bijvoorbeeld dat kinderen van christelijke mannen en ‘heidense vrouwen’ van buiten half zwart en half wit waren, en van binnen half heiden, half christen. Andere prominenten uit die tijd stellen zelfs dat de ‘natuur van Indianen’ ook als ze tot het christendom bekeerd zijn, zondig en vuil zouden zijn, zodat hun kinderen geen echte Nederlanders zijn, maar mestiezen. Een woord dat we direct van de Portugezen overnamen.

“De gedachte van raciale zuiverheid, zichtbaar in de afkeer van vermenging, bestond dus al bij de katholieken. De bewering dat de Republiek het ‘anders’ deed dan katholieke machten, was deels een kwestie van beeldvorming. Maar wat er wel degelijk anders was, was die protestantse spanning rond bekering en doop. Uiteindelijk werd er wel selectief toegestaan dat tot slaafgemaakten zich tot het christendom bekeerden, maar bleef de calvinistische kerk exclusief en wit. Segregatie werd een belangrijk onderdeel van witte en christelijke suprematie.”

Waarom is dit nu nog steeds relevant?

“Omdat de culturele erfenis blijft, ondanks dat de moderne democratie en natiestaat anders georganiseerd zijn dan de Republiek. Ook seculiere Nederlanders geloven nog steeds sterk in autonomie, goed bestuur en gematigdheid. Dat zijn op zich geen slechte waarden. Maar er wordt vergeten hoe die waarden ingezet werden om hiërarchieën te rechtvaardigen. Zo blijft het idee bestaan dat wij redelijk ‘geboren’ zijn, en anderen niet.”

Hoe zie je dat zelfbeeld vandaag de dag in de politiek terug?

“Het hele premierschap van Mark Rutte was tekenend. Rutte is de belichaming van het Nederlandse zelfbeeld. Hij paste perfect in dat beeld van de rationele, nuchtere, niet-ideologische bestuurder. Tegelijkertijd is juist in zijn regeerperiode de rechtsstaat steeds zwakker komen te staan. Er was het toeslagenschandaal, dat institutioneel racisme blootlegde. Nederland stemde ook daarna weer massaal op de VVD, het bleek geen dealbreaker.

“Rutte was een gedreven ideoloog die bewust inzette op verrechtsing. Hij werd als staatssecretaris al veroordeeld voor het aanzetten tot discriminatie. Maar het beeld bleef: dit is de man met dat appeltje en zijn fiets het land in het midden houdt. Die contradictie zit zo diep in het Nederlandse nationale zelfbeeld dat hij er gemakkelijk mee weg kwam.

Hoe gebruiken politici dat zelfbeeld?

“Een concreet voorbeeld van hoe Rutte inspeelt op het gevoel dat ‘de Nederlander rationeler is dan de rest’ is hoe hij tijdens corona sprak over de ‘intelligente lockdown’. In een van de eerste persconferenties sprak hij over ‘een volwassen, trotse democratie’, waarin ‘mensen hun eigen verantwoordelijkheid kunnen nemen’. Nederlanders hebben geen dwang nodig, want wij kunnen onszelf wel reguleren. Een ‘domme lockdown’, dat is klaarblijkelijk voor andere landen die dat niet kunnen.

“Een ander voorbeeld is een uitspraak van Jeroen Dijsselbloem, toenmalig PvdA-minister van Financiën en ook voorzitter van de Eurogroep. In de nasleep van de eurocrisis suggereerde hij dat Zuid-Europeanen hun geld uitgaven aan ‘drank en vrouwen’ en vervolgens bij Noord-Europa om hulp kwamen vragen. Toen daar ophef over ontstond, probeerde Dijsselbloem het recht te praten door zich te beroepen op het calvinisme: iets wat, in zijn woorden, ‘andere landen misschien niet begrijpen’.

“Daarin zit het hele idee vervat: dat Noord-Europeanen, en bovenal wij als Nederlanders, de enigen zijn die kunnen boekhouden, de balans bewaren, matigen. Economisch én seksueel. Ook dat idee van seksuele matiging is ontstaan in de tijd van de Republiek. Hugo de Groot schreef al dat seksuele zelfbeheersing iets typisch Nederlands is. Dat voedt het idee dat alleen wij geschikt zijn voor verantwoordelijkheid en bestuur.”

Hoe verhoudt het huidige migratiebeleid zich tot het beeld van Nederland als gematigde rechtsstaat?

“In het discours over asiel zie je opnieuw hoe racialisering werkt. Asielzoekers worden neergezet als een gevaar, en dan vooral als seksueel bedreigend. De term ‘testosteronbommen’ is daarvan een duidelijk voorbeeld. Dat raakt aan een lange geschiedenis waarin seksuele onmatigheid systematisch werd geprojecteerd op niet-witte mensen, als contrast met zogenaamd beheerste, witte mannelijkheid.

“Bij het huidige migratiebeleid wordt dan ook duidelijk dat het totaal niet rijmt met het zelfbeeld van Nederland als gematigde democratie. Minister Faber wilde bordjes met ‘Hier wordt gewerkt aan uw terugkeer’ met veel plezier ophangen. Bestuurders nemen openlijk afstand van het internationale recht. Dat is geen redelijk bestuur meer, dat is een theater van wreedheid.”

Een ander punt waar het zelfbeeld van matiging moeilijk mee te rijmen is, is de toenemende militarisering. Hoe zie je dat?

“Het is natuurlijk interessant dat juist Rutte degene is die ons moet klaarstomen voor de omschakeling naar een oorlogseconomie. Hij is altijd goed geweest om dingen te normaliseren die nooit genormaliseerd moeten worden. Maar ook die toenemende militarisering wordt nu verkocht als een spel van balansen. Als de grootmacht investeert in defensie moeten wij dat ook doen. Het is weer de logica van het huishoudboekje.”

Hoe zie je dit zelfbeeld terug in het kabinet-Schoof en de aankomende verkiezingsstrijd?

“Dick Schoof probeert het beeld van Nederland als gematigd, redelijk en bestuurlijk fatsoenlijk overeind te houden. Maar waar het bij Rutte nog geloofwaardig overkwam, hebben veel mensen nu het idee dat het is ingestudeerd.

“Ik vind het zorgelijk dat een groot gedeeld alarmgevoel ontbrak bij het kabinet-Schoof. Het idee dat wij het bestuurlijk goed op orde hebben is zo diepgeworteld, dat ook veel linkse mensen nu dachten: ‘Laat ze het dan maar even doen, die extreemrechtse gekkies. Dat gaat vanzelf mislopen.’ En dan gaan de kiezers wel weer terug naar het redelijke midden. Dat vind ik eigenlijk een bijna verwijtbare naïviteit. We zien dat in de hele wereld extreemrechtse politiek aan de winnende hand is. Dus de logica dat het hier wel losloopt, loopt spaak.”

Zou je kunnen zeggen dat er een realistischer beeld van hoe Nederlanders zijn naar boven aan het komen is?

“Dat is moeilijk te zeggen. De PVV, die de afgelopen verkiezing de meeste stemmen heeft gekregen, pleitte er openlijk voor om artikel 1 van de Nederlandse Grondwet te vervangen. Dit artikel waarborgt gelijke behandeling en verbiedt discriminatie. De PVV wil dit artikel vervangen door een artikel dat de ‘joods-christelijke en humanistische traditie’ als de dominante cultuur in Nederland vastlegt. De partij wil dus een einde maken aan het gelijkheidsbeginsel tussen alle religies. Dat zoveel mensen daarop stemmen wordt steeds uitgelegd als een proteststem, niet als een bewuste keuze voor suprematie. Het wil er niet in dat een appel doen op gevoelens van suprematie ook in Nederland een succesvolle politieke strategie is.”

De afgelopen jaren is er meer aandacht gekomen voor ons koloniale verleden en zijn er excuses gemaakt. Verandert hierdoor het zelfbeeld?

“Ik denk dat er veel in positieve zin is veranderd, daar hebben veel mensen, met name mensen van kleur, hard voor gewerkt en een prijs voor betaald. Dat het woord witheid geland is in veel kringen. Dat mensen zoals jij en ik, witte mensen, ietsje meer zijn gaan nadenken over onze witheid, dat we daartoe in staat zijn, omdat we daar nu woorden voor hebben. Als ik naar mezelf kijk, zou ik dit gesprek vijftien jaar geleden niet gehad kunnen hebben.

“Tegelijk zie ik dat zelfs die excuses een bijsmaak hebben van ‘kijk eens wat goed dat we excuses aanbieden. Want zo zijn we: redelijk, we nemen verantwoordelijkheid voor onze fouten. Nu kunnen we weer pragmatisch verder met elkaar.’ Dus ik denk dat het een harde noot is om te kraken, dat zelfbeeld.”