‘Rechtser Europa zal minder effectief optreden’

Wat zijn de prognoses van de verkiezingsuitslag?

“Rechtse en radicaal-rechtse partijen gaan stemmen winnen. Die fracties zijn nu verdeeld over twee fracties. Je hebt de fractie Identiteit en Democratie (ID), daar zitten bijvoorbeeld Rassemblement National, Alternative für Deutschland, Vlaams Belang en de PVV in. En er is de fractie van de Europese Conservatieven en Hervormers (ECH). Daar zitten bijvoorbeeld  Fratelli d’Italia, Vox uit Spanje, en de Poolse PiS in. Nederlandse partijen in die fractie zijn SGP en JA21. Die twee partijen, ID en ECR, hebben nu samen 18 procent van de zetels. In de peilingen staan ze op 25 procent.”

Dat klinkt niet eens als zo’n grote verschuiving. Wat voor invloed gaat dat hebben op de komende bestuursperiode?

“De verwachting is dat in het nieuwe parlement de Europese Volkspartij (EVP), waar bijvoorbeeld CDA in zit, en waarbij waarschijnlijk ook de BBB en NSC gaan aansluiten, de pivotpositie krijgt. Nu heeft Renew Europe, de liberale fractie, die positie. Dus de cruciale fractie die nodig is om een coalitie te vormen gaat conservatiever zijn dan in de vorige periode.

“Renew Europe stemde progressief op het terrein van duurzaamheid, migratie en burgerrechten, waardoor op die onderwerpen centrumlinkse coalities ontstonden. Het is waarschijnlijk dat de EVP vaker coalities gaat sluiten met bijvoorbeeld de Europese Conservatieven en Hervormers.

“Er is een ontwikkeling gaande, zowel op nationaal als Europees niveau, dat centrumrechtse partijen zeggen dat ze openstaan om samen te werken met dit soort partijen. De Duitse CDU liet al weten dat ze Fratelli d’Italia van Meloni niet zomaar uitsluit. Dus partijen als Fratelli d’Italia of Rassemblement National zullen waarschijnlijk vaker betrokken worden. Hierdoor kan het beleid vrij rechts worden. Radicaal-rechts zal het niet snel zijn, omdat er altijd een compromis met EVP gesloten moet worden.”

In Europa klinkt kritiek op het NSC, de BBB en de VVD omdat ze een coalitie vormen met de PVV. Tegelijk zeg je dat Europese fracties meer openstaan om samen te werken met dat soort partijen. Is dat niet gek?

“De Europese fracties worstelen er inderdaad mee dat sommige van hun leden regeringen vormen met radicaalrechtse partijen. De liberalen, de sociaaldemocraten, de groenen en de linksen hebben een verklaring getekend dat ze niet gaan samenwerken met radicaalrechts. Dus deze frictie speelt nu dus met name bij Renew Europe, waar de VVD in zit. Zo trok Malik Azmani van de VVD zich terug als kandidaat voor het fractievoorzitterschap omdat het akkoord met de PVV in Nederland tot kritiek leidde binnen de Europese fractie. De nieuwe voorzitter van de fractie, Valérie Hayer van de Franse liberale partij, stelde zelfs voor de VVD te schorsen. Of het zo’n vaart gaat lopen, moeten we nog zien. Maar het is zeker dat het vormen van parlementaire meerderheden lastiger gaat worden door deze fragmentatie.”

Denk je dat de fracties intern wel stabiel blijven na de verkiezingen?

“Er is veel in beweging. De AfD is onlangs onder druk van Marine Le Pen van Rassemblement Nationaal uit de fractie Identiteit en Democratie gezet. Die zou te extreemrechts zijn. Eigenlijk zet ze in op een grotere radicaalrechtse fractie, maar waar de meest extreemrechtse partijen niet in zitten. Het is onduidelijk waar bijvoorbeeld de PVV dan zou aansluiten.

“Het is wel zo dat als er een fractie bijkomt, er waarschijnlijk ook één wegvalt. De ECH zou in deze nieuwe fractie kunnen opgaan; de partijen die te rechts zijn voor de groep vormen dan een nieuwe zeer rechte fractie.”

Is het niet tegenstrijdig dat eurosceptische partijen zo groot worden in het Europees Parlement?

“Extreemrechtse partijen wilden in het verleden uit de Europese Unie. Dat is veranderd. Tijdens de Brexit was men bang dat er een domino-effect zou ontstaan, maar we zien het tegendeel. We zagen hoe moeilijk het is om uit de EU te stappen en dat het economisch gezien nadelen heeft. De steun van de bevolking voor de EU is toegenomen na Brexit. En in het algemeen dragen de crises van de afgelopen vijf jaar er ook aan bij dat de bevolking meer pro-Europees wordt. In Nederland vindt maar ongeveer tien procent van de bevolking dat het beter is om uit de Europese Unie te gaan. Wat dat betreft is de EU veel minder kwetsbaar dan vorige perioden.

“Om stemmen te winnen gaan extreemrechtse partijen daarin mee. En ze hebben geleerd dat je ook rechts beleid kan voeren binnen de EU en dat ze de EU kunnen gebruiken voor het uitvoeren van hun nationale agenda, bijvoorbeeld op het gebied van migratie of landbouw.”

Is deze politieke verschuiving goed nieuws voor het bestaan van de EU?

“Ik zie de kansen voor verdergaande integratie afnemen. Er wordt niet meer gepraat over een Europese grondwet, en relatief weinig over echt gezamenlijke defensie. Ook de uitbreiding met nieuwe landen zal ingewikkelder worden. De bereidheid tot samenwerking tussen landen is ook kleiner. Tegelijkertijd zou het kunnen dat de noodzaak tot samenwerking wel toeneemt. Bijvoorbeeld als de Russische agressie doorzet, of als de gevolgen van klimaatverandering heviger worden. Maar voor de komende vijf jaar zie ik een krachtsverhouding waarin nationale soevereiniteit prioriteit krijgt. Lidstaten zullen iets meer naar binnen keren.”

Wat betekenen deze veranderingen inhoudelijk voor de typische EU-beleidsterreinen?

“Klimaatbeleid wordt waarschijnlijk minder ambitieus of misschien teruggedraaid. In 2019 was er binnen het Europarlement veel enthousiasme over de Green Deal. De kosten van de energietransitie en natuurbeleid worden nu duidelijker. Dat leidt tot minder steun aan de groene partijen en meer steun aan rechtse partijen. Dat kan gevolgen hebben voor bijvoorbeeld de natuurherstelwet. De Raad van Ministers moet nog instemmen met die wet en kan hem nog afschieten.

“Ook is het waarschijnlijk dat migratiebeleid strenger wordt. Je ziet al de voorbodes. Met de aanstaande verkiezingen probeert met name de EVP rechtse kiezers te overtuigen. Dat zie je bijvoorbeeld in de positieve houding van de fractie over migratiedeals die de EU sloot met Tunesië. Daarmee probeert de EU asielprocedures buiten haar grenzen te houden, en de deals zouden een afschrikkende werking hebben.

“Wat betreft regulering van kunstmatige intelligentie en grote techbedrijven zal een rechtse coalitie economisch liberaal stemmen. Dat betekent minder regulering van wat er wel en niet mag met kunstmatige intelligentie. Dit soort partijen staan meer achter het belang van de ondernemers. Het zal geframed worden als minder bureaucratie.”

Welke impact gaat een rechtser parlement hebben op de positie van de EU in de wereld?

“De EU toonde de afgelopen jaren op een aantal terreinen leiderschap. Zo zijn we echt voorloper op het gebied van klimaat en duurzaamheid. Je kan verwachten dat we die gaan verliezen. Verder is Europa een militaire dwerg, maar een regulerende reus. Ze kan standaarden zetten die ook buiten de EU positieve invloed hebben. De AVG is bijvoorbeeld een belangrijke Europese standaard die burgers beter beschermt. De kans is kleiner dat we de komende jaren ook zo’n standaard gaan zetten op gebied van kunstmatige intelligentie.

“De EU gaat zich meer naar binnen keren. Dat zal de effectiviteit van het optreden in het buitenland niet ten goede komen. Terwijl dat juist belangrijk is gezien wat er allemaal speelt. China stelt zich assertiever op, en de Verenigde Staten trekken zich juist meer terug. Er zijn veel conflicten in de wereld. Dat is een terrein waar de EU het sowieso al moeilijk heeft om met één stem te spreken, en dat zal nog moeilijker worden.”