Dit boek vol bijzondere afbeeldingen inspireerde Charlotte Bruns tijdens haar promotie (waarvoor ze prijzen ontving)

De keuze was gauw gemaakt toen Charlotte Bruns aan het rondneuzen was in de universiteitsbibliotheek van Universität Leipzig. Als promovendus werkte ze graag in de bibliotheek, en zocht ze daar het liefst op ‘de ouderwetse manier’ naar geschikte boeken voor haar onderzoek. In de sectie wetenschapsgeschiedenis viel het zwarte boek met witte golven op de omslag op: Objectivity van historici Lorraine Daston en Peter Galison. Na even doorbladeren nam ze het mee, en inmiddels staat een eigen Duitse exemplaar al een tijdje thuis in haar boekenkast.

De titel, de zwarte omslag en de dikte van het boek (meer dan vijfhonderd pagina’s) voorspellen weinig kleurrijks. Maar wie het boek opent begrijpt direct waarom Bruns, die sinds maart vorig jaar onderzoeker en docent is aan de Erasmus Universiteit, het meenam. Het staat vol bijzondere tekeningen en foto’s uit oude wetenschappelijke boeken en atlassen. Aan de hand van deze afbeeldingen tonen de schrijvers aan dat de betekenis van objectiviteit binnen de wetenschap altijd afhankelijk is van (sociale, historische en technische) context en dus constant verandert.

Neem bijvoorbeeld een van haar favoriete afbeeldingen uit het boek: Kunstformen der Natur (1904) van wetenschapper en kunstenaar Ernst Haeckel. “Een lust voor het oog”, noemt Bruns de illustratie van allerlei soorten kwallen. “In de achttiende en begin negentiende eeuw werden dieren en planten symmetrisch en zonder ‘afwijking’ afgebeeld, alsof de natuur perfect was. Wetenschappers wilden alleen de typische, essentiële aspecten van een plant of dier verbeelden. In deze tijd stond objectiviteit dus gelijk aan een geïdealiseerde natuur.”

Je hoeft alleen maar in (vintage)winkels te kijken om te zien dat wij zulke illustraties – die altijd getekend werden door kunstenaars – niet meer als objectief en wetenschappelijk beschouwen. Daar worden de tekeningen uit oude wetenschappelijke boeken gehaald of gekopieerd en als posters en ansichtkaarten verkocht. Bruns: “Wij zien de tekeningen nu als artsy en gebruiken die als decoratie.”

Deze nieuwe betekenis komt door veranderende omstandigheden door de jaren heen. Met de opkomst van de camera in de negentiende eeuw veranderde de betekenis van objectiviteit: idealiseer de natuur niet, maar laat die via bijvoorbeeld foto’s voor zichzelf spreken, werd het dominante idee onder wetenschappers. Nu wordt de natuur – ook mede door technologische veranderingen – vaak op een vrijwel onherkenbare manier afgebeeld, waardoor de visualisatie uitleg van een expert nodig heeft (denk bijvoorbeeld aan x-ray-afbeeldingen).

Tijdens haar bachelor in kunst- en cultuurwetenschappen richtte Bruns zich vooral op kunstgeschiedenis; in haar master kwam ze voor de eerste keer in aanraking met het sociologische aspect van afbeeldingen. “Toen leerde ik dat niet alleen grote, historisch belangrijke kunstwerken interessant zijn, maar álle afbeeldingen. Ze zeggen allemaal iets over wat ze voor mensen betekenden in een bepaalde tijd.” Ze besloot om zich tijdens haar promotie meer te verdiepen in het sociologische aspect van afbeeldingen.

Zo onderzocht de promovendus op welke manieren stereofotografie – een techniek waarbij er diepte wordt gecreëerd in foto’s – werd gebruikt in de negentiende-eeuwse en begin twintigste-eeuwse samenleving. “De schrijvers van Objectivity waren een inspiratie voor me”, vertelt Bruns. “Zij leerden mij om niet alleen te kijken naar hoe een afbeelding eruit ziet, maar om te focussen op welk probleem een afbeelding in een bepaalde tijd oploste.” Idealistische illustraties als die van Haeckel, bijvoorbeeld, zorgden ervoor dat wetenschappers de natuur met al haar verschillende vormen konden ‘temmen’, hoe gek of onwetenschappelijk we dat nu ook vinden. “Door het perfecte boven het onvolmaakte te kiezen, konden wetenschappers de wereld in ‘typen’ vastleggen, zonder toevallige bijzonderheden. De beelden laten niet één variatie van het natuurlijke verschijnsel zien, maar het ‘idee’ erachter.”

Het boek heeft haar ook geholpen om een proefschrift te schrijven over het potentieel van stereofotografie als voorloper van hedendaagse technologieën, zoals 3D-cinema en virtual reality. Met groot succes: ze won daarmee een onderzoeksprijs en een prijs voor het beste proefschrift. “Ik wilde net zoals de schrijvers gebruikelijke taal gebruiken en een duidelijke rode lijn hebben, zodat veel mensen het kunnen begrijpen”, zegt Bruns. “Ik merkte tijdens het lezen van Objectivity ook dat het voor de onderzoekers een leuk onderzoeksproject was. Tijdens mijn phd heb ik geleerd hoe leuk en spannend het is om zelf archieven door te spitten. Dat gevoel heb ik in mijn proefschrift ook geprobeerd over te brengen.”