We hebben sinds afgelopen weekend nieuwe maatregelen. Een mondkapjesplicht op publieke plekken en meer locaties waar je de coronatoegangspas moet laten zien. Gaan mensen zich eraan houden?
“Dat denk ik eerlijk gezegd niet, hoewel de maatregelen zelf nodig en nuttig zijn. Sommige maatregelen, zoals het dragen van mondkapjes, hebben een slechte reputatie gekregen door het enorme gedraai van de regering. Er zit gewoon geen logica meer achter. We moeten nu mondkapjes dragen in de gangen, waar we elkaar vluchtig passeren, maar niet in de collegezalen, waar we twee uur bij elkaar zitten. Wetenschappelijk gezien slaat dat nergens op. Mensen hebben dat heus wel door. Als mensen de regels overtreden, is dat niet altijd een bewuste keuze. Soms is het gewoon moeilijk om de regels te volgen als de logica ontbreekt.”
Matthias Wieser is hoogleraar Klinische psychologie bij de Erasmus School of Social and Behavioural Sciences en doet onderzoek naar onder andere emoties, pijn en angst. Aan het begin van de coronacrisis onderzocht hij samen met Marta Andreatta hoe 4100 Duitse studenten reageerden op de crisis en wat dat betekende voor hun omgang met de coronaregels.
Wat had de regering kunnen doen om de kans te vergroten dat mensen zich aan de regels houden?
“Ze hadden van het begin af aan een gevoel van urgentie kunnen creëren, dat we allemaal verantwoordelijkheid dragen én het gevoel hebben dat we iets kunnen bijdragen aan een gemeenschappelijk doel: onze vrijheid iets eerder terugkrijgen. Andere landen hebben dat volgens mij beter gedaan, zoals Denemarken.”
Wat deden de Denen dan beter?
“In Denemarken was het beleid minder dat de overheid vertelt dat je iets moet doen, maar meer dat we samen een doel hebben, en dat is het stoppen van de verspreiding. En als dat lukt kunnen we de maatregelen eerder afschaffen. In Nederland was de boodschap vooral: dit zijn de regels. Met welk doel was minder duidelijk. Ook was de overheid in Denemarken transparanter over wat de wetenschap al wel en niet kon vaststellen over het virus. Dat helpt, bleek ook uit ons onderzoek onder studenten in Duitsland. Als je transparanter en duidelijker bent, volgen mensen de maatregelen beter op dan als je stuurt op basis van angst. Dat is de essentie van onze conclusie.”
Zo’n 10 procent van de bevolking wil niet gevaccineerd worden, die zijn misschien nu ook wel onmogelijk nog te overtuigen door de regering, met welk argument dan ook. Had dat percentage lager kunnen zijn als het beleid consistenter was geweest?
“Misschien dat bepaalde groepen, die nog niet genoeg informatie hebben gekregen, nog te overtuigen zijn. De echte weigeraars, die heel bewust niet willen vaccineren, nee. Maar ik denk ook niet dat dat het probleem is. Op het gebied van vaccinaties zitten we wel goed, beter dan bijvoorbeeld Duitsland, maar het kan uiteraard altijd nog beter. De aanvullende, lichtere maatregelen die we nu nog moeten nemen, zouden meer draagvlak hebben als de overheid consistenter was geweest.”
Hoe had de regering consistenter kunnen zijn?
“Mondkapjes zijn het beste voorbeeld waarbij dat misging in Nederland. Dat beleid gaat constant heen en weer. De regering begon met de opvatting dat ze absoluut niet werken. Inmiddels worden ze gebracht als een heel belangrijke oplossing. Ik kan me nog herinneren dat we in Rotterdam op een gegeven moment één straat hadden, waar mondkapjes twee weken lang verplicht waren. Maar dan letterlijk alleen aan één kant van de straat, aan de andere kant hoefde dat niet. Niemand denkt dat zoiets een nuttige maatregel is.
“Natuurlijk hebben mondkapjes zin, maar als je ze nu weer verplicht stelt, dan denk ik niet dat mensen het idee hebben dat dat een goede maatregel is waarmee we de besmettingscijfers naar beneden krijgen.”
Superconsistent beleid had wellicht ook niet gewerkt. Als Rutte in maart 2020 had gezegd: we voeren op alle plekken mondkapjes in voor het komende jaar, dan was er ook geen draagvlak voor geweest. Dat zou heel consistent zijn, maar misschien wel een beetje té.
“Dat is waar. Tegelijkertijd had dat meer steun opgeleverd dan de conflicterende boodschappen die we nu kregen. Als je de ene keer zegt dat mondkapjes niet werken, de andere keer dat ze wel werken, en de volgende keer dat ze alleen in de hal maar niet in de collegezaal zin hebben, dan vernietig je de hele boodschap.”
U onderzocht vorig jaar, vlak na het begin van de crisis, hoe zo’n vierduizend Duitse en Nederlandse studenten reageerden op de coronacrisis. Het bleek dat geïnformeerde studenten zich beter hielden aan de coronaregels dan studenten die angstig reageerden op corona. Hoe verklaart u dat?
“We vroegen ze hoe vaak ze tv keken of op andere manieren nieuws volgden over Covid-19, en hoe ze zich voelden. En vervolgens we vroegen ze of ze zich aan de regels hielden. Dus dan heb je het aan het begin van de crisis over afstand houden, handen wassen, niet te veel mensen opzoeken. Hoe goed iemand op de hoogte was voorspelde veel beter in hoeverre iemand zich aan de regels hield, dan negatieve emoties.
“Goed geïnformeerde studenten hadden bijvoorbeeld door dat ze misschien hun grootouders konden besmettenDaaruit volgt dat een overheid zich meer zou moeten richten op informeren dan op het creëren van negatieve emoties of angst. Daarbij moet ik wel aantekenen: wij onderzochten alleen studenten, een hoogopgeleide groep. We kunnen dus niet met zekerheid zeggen dat dit ook voor andere groepen geldt.”
Bleek er uit het onderzoek verschil tussen hoe Duitse en Nederlandse studenten met de coronacrisis omgaan?
“Nee, dat komt heel erg overeen. Zeker als we naar stress en mentale problemen kijken. Depressieve symptomen door isolatie of beperkingen zijn in die anderhalf jaar flink toegenomen. Maar de laatste maand is het aantal depressieve klachten weer afgenomen. Daaruit blijkt dat meer vrijheid en meer mensen ontmoeten meteen een positief effect heeft op je gemoedstoestand.”
Dat ze zo depressief geworden zijn in die anderhalf jaar, wat betekent dat voor de toekomst? Er is nu nog geen lockdown maar je weet nooit hoe het verder gaat. Kan de studentenpopulatie, en breder gezien de hele samenleving, nog een lockdown aan?
“Ik zou zeggen van niet. Twee weken lockdown redden we misschien nog, maar een paar maanden? Dat moeten we bijna ten koste van alles vermijden. Want de mentale stress, vooral onder studenten en kinderen, neemt alleen maar toe als we in isolatie leven. Dus het is goed dat we nu kleinere maar wel effectieve maatregelen zien, die ons niet volledig tegenhouden om elkaar te ontmoeten. Uiteraard betekent deze crisis waarschijnlijk ook dat we de komende jaren meer mensen zullen zien met mentale klachten en hun behandelingen moeten aanbieden.”
Hebben Rutte en De Jonge in de geest van jullie conclusies gehandeld?
“Er werd denk ik te vaak een emotioneel beroep gedaan, terwijl je beter transparante informatie kan verstrekken en een gevoel van samenzijn kan kweken. Ze hebben dat natuurlijk wel geprobeerd, maar ik denk niet dat ze daar super succesvol in waren. Het is ook lastig, omdat het verstrekken van informatie ook angst kan veroorzaken. Dat staat niet compleet los van elkaar.”
