In 1992 stond Michail Gorbatsjov bij Jan Tinbergen voor de deur, aan de Haviklaan in Den Haag. Een paar maanden eerder was de Sovjet-Unie ingestort. Nu was de laatste president van de oude supermacht bij deze econometrist op bezoek. Volgens Gorbatsjov waren zijn ideeën over perestrojka (hervorming) mede geïnspireerd op de theorieën van Jan Tinbergen (1903-1994). We kunnen het lezen in de recente biografie die Erwin Dekker, historicus van het economisch denken aan de Erasmus Universiteit, over hem heeft geschreven. Tinbergen was een ‘linkse’ econoom op de ‘rechtse’ Nederlandse Economische Hogeschool (NEH), één van de voorgangers van de Erasmus Universiteit. We eren deze icoon met het Tinbergen-gebouw.

Jan Tinbergen was ongetwijfeld één van de meest invloedrijke Nederlanders van de twintigste eeuw, zo blijkt uit de biografie van Erwin Dekker. Onder meer als oprichter van het Centraal Planbureau (CPB) heeft hij zijn stempel gedrukt op de politiek in ons land, waarin de modellen van het CPB de marges gingen bepalen van het beleid. Dekker laat zien hoe deze uitvinder van de nationale macro-economische modellen (in 1969 ook eerste winnaar van de ‘Nobelprijs’ voor de economie) de architect werd van een nieuw bestuursmodel. Waarin de ordening van de economie uit de handen moest blijven van politici en vooral een zaak moest worden van wetenschappers. Zijn werk heeft grote invloed gehad op organisaties als het IMF en de Wereldbank.

Het heft in eigen handen

‘Onder Tinbergens werk over bestuur en beheersbaarheid ligt het idee dat wij, als mensen, ons eigen lot kunnen bepalen. Tinbergen bespotte het idee dat we de toekomst konden voorspellen, we moesten het heft in eigen handen nemen en de wereld en de economie die kant op sturen die we wenselijk achtten. Plannen, waarschijnlijk het belangrijkste woord in zijn vocabulaire, betekent het zetten van doelen en het rationeel zoeken naar middelen die we kunnen inzetten om die doelen te bereiken. Het Duits en het Nederlands hebben een prachtig woord om die hoop, of beter dat geloof te beschrijven: Machbarkeit of maakbaarheid; ofwel het vermogen om de sociale wereld vorm te geven. Moderne economische expertise is gebouwd op dat geloof, Tinbergen gaf ons de taal van beleidsdoelen en -instrumenten en de bijbehorende technieken.’

Hamer en Dekker
Hamer spreekt Dekker toe nadat ze het boek in ontvangst heeft genomen. Beeld door: Amber Leijen

Zo vat Dekker het wetenschapsideaal van Tinbergen samen. Jan groeide op in een sociaaldemocratische omgeving en werd actief in de PvdA. Tegelijk was hij lid van de Remonstrantse Broederschap, een protestantse kerk die zich mede baseerde op het christelijk-humanistische denken van Erasmus. Tinbergen was een wetenschapper die gedreven werd door sociale idealen en vond dat wetenschappers een maatschappelijke taak hebben. In zijn geval om als experts de ordening van de economie uit de handen te halen van politici en beleidsinstrumenten te maken die los zouden staan van ideologische opvattingen. De biografie van Erwin Dekker laat echter zien hoe ‘politiek’ deze opvatting van wetenschap is en hoe dit Tinbergen in de problemen bracht.

Een pijnlijke spanning

De Rotterdamse econometrist had niet alleen veel invloed op de bestuurscultuur in eigen land, maar was overal in de wereld een graag geziene wetenschappelijke expert. Dekker laat zien hoe Tinbergen optrad als adviseur in opkomende landen als India, Turkije en Indonesië en hoe zijn opvattingen hier botsten op de belangen van autoritaire leiders, die zijn wetenschap gebruikten voor hun eigen politieke agenda. Soms werd de spanning tussen wetenschappelijk idealisme en de politieke praktijk erg pijnlijk,  zoals het moment dat hij in 1970 een eredoctoraat aanvaarde in Spanje, waar de fascistische dictator Franco aan de macht was. Tegelijk wist de wetenschapper wel degelijk bruggen te slaan, zoals het bezoek van de Russische leider Gorbatsjov laat zien.

‘Een moderne heilige’, zo werd Tinbergen na zijn dood in 1994 genoemd door oud-CPB directeur en VVD-minister Gerrit Zalm. In ons land werd het modelmatige denken na Tinbergens dood vooral populair in neoliberale kringen, waar zijn ideeën over expertbestuur een plek kregen in een ideologie van ‘meer markt en minder overheid’, een beleid dat moeilijk te verenigen is met de sociaaldemocratische idealen van Tinbergen. Het CPB werd een motor van het marktdenken, dat juist brak met Tinbergens ideeën over maakbaarheid en sociale planning. De biografie van Erwin Dekker is niet alleen verplichte kost voor de economen op onze universiteit, maar aan te bevelen voor alle Erasmianen. Het leven en werk van deze icoon van onze universiteit laten zien hoe de ‘Erasmiaanse waarden’ van wereldburgerschap, ondernemend, verbindend en ruimdenkend zijn en maatschappelijke betrokkenheid in de praktijk kunnen uitpakken en wat dit zoal kan betekenen voor de wetenschap.

Ronald van Raak is hoogleraar Erasmiaanse waarden aan de Erasmus School of Philosophy. Hij schreef eerder over de biografie van Erasmus door Sandra Langereis.

ronald van raak afscheid tweede kamer erasmus politiek 24

Lees meer

De muts van Erasmus past ons allemaal

Ronald van Raak is deze maand benoemd tot hoogleraar in de ‘Erasmiaanse waarden’. Hij…