Sanne Struijk is hoogleraar Sanctierecht aan de Erasmus School of Law. Ze onderzoekt welke straffen rechters kunnen opleggen en hoe die in de praktijk worden uitgevoerd. Daarnaast is ze actief als rechter-plaatsvervanger bij de Rechtbank Rotterdam én beklagvoorzitter in de Rotterdamse penitentiaire inrichting De Schie, waar ze elke twee weken spreekt met gedetineerden.
Wat is er precies aan de hand?
“De bezettingsgraad van de gevangeniscellen is 99,5 procent. Hierdoor is er geen ruimte voor een goede doorstroom. Een gevangenisstraf is nog steeds de meest opgelegde straf in Nederland. De duur kan verschillen, van enkele dagen of weken tot dertig jaar of zelfs levenslang. De groep van kortgestraften is veruit het grootst: ongeveer driekwart van alle gevangenen zit korter dan drie maanden vast. Deze groep zit nu regelmatig thuis zijn gevangenisverblijf af te wachten.”
Waarom zijn er te weinig cellen?
“Het is een opeenstapeling van problemen. De overheid heeft in de afgelopen twintig jaar een fors aantal gevangenissen gesloten, omdat de instroom toen laag was. Dat bespaarde toen geld, maar het was echt kortetermijndenken. De hoeveelheid criminaliteit schommelt altijd. Als er iets gebeurt, zoals met de coronarellen, is er ineens weer een toename. Het viel dus te verwachten dat het spaak zou lopen op het moment dat de capaciteitsbehoefte weer zou toenemen.
“Bovendien zijn veel gebouwen oud, met achterstallig onderhoud waardoor sommige cellen niet bruikbaar zijn. Daar wordt aan gewerkt, en gevangenissen worden heropend, maar er is ook een fors personeelstekort. Soms zijn er wel cellen maar onvoldoende bewaarders. Veel bewaarders van de oude stempel, met echt hart voor de zaak, gaan met pensioen en zijn lastig op te volgen. Ook personeel dat met de sluiting van gevangenissen ‘verdween’, is lastig terug te halen. Jonge mbo-geschoolden kiezen vaak liever voor een andere baan, met betere arbeidsvoorwaarden en minder stress. Het ziekteverzuim is momenteel zorgwekkend, de werkdruk is hoog en er heerst een negatieve sfeer, omdat de overheid fors bezuinigt op het dagprogramma en welzijn van gedetineerden.
“Tenslotte is er minder uitstroom. Veroordeelden zitten gemiddeld langer vast dan voorheen, omdat rechters steeds vaker straffen opleggen van twintig jaar, dertig jaar of levenslang. Ook zijn er te weinig plekken in de tbs-instellingen. Hierdoor blijven veroordeelden met psychische stoornissen langer in de gevangenis zitten, in afwachting van doorplaatsing naar een tbs-kliniek. Dat levert niet alleen extra capaciteitsdruk op, maar ook spanning op een gevangenisafdeling.”
Waarom worden er tegenwoordig langere straffen opgelegd?
“De geregistreerde criminaliteit is niet gestegen. Maar het aantal zeer ernstige delicten, bijvoorbeeld in de georganiseerde misdaad of bij liquidaties, is toegenomen. Ook is een aantal wettelijke strafmaxima verhoogd. En rechters zijn die hogere straffen ook vaker op gaan leggen. Nederland is strenger gaan straffen. We stonden ooit bekend als het softe, humane gidsland van Europa, maar dat zijn we allang niet meer.”
Welke oplossingen liggen er nu op tafel?
“De staatssecretaris, Ingrid Coenradie, probeert lucht te geven aan het systeem door bepaalde gedetineerden drie dagen eerder vrij te laten. Dat heeft tot veel ophef geleid, maar tegelijkertijd zet het weinig zoden aan de dijk, want het levert uiteindelijk maar zes plekken op.
“Ook kijkt ze of er meerdere gevangen in één cel kunnen verblijven. Dat is niet nieuw. Sinds 2004 hebben we meerpersoonscellen. Maar dat is gewoon dezelfde cel met boven het bed een extra bed vastgeschroefd in de muur. Dat levert meer capaciteit op, maar het brengt ook moeilijkheden mee. Een gevangenis kan een snelkookpan zijn. Je weet nooit wat er ‘s nachts in een cel gebeurt. Voor een bewaarder maakt het nogal uit of je bij het openen van de celdeur besprongen wordt door een of twee gedetineerden. In Krimpen aan den IJssel is recent iemand vermoord door zijn celgenoot. Nederland is op grond van mensenrechten verplicht haar burgers te beschermen. Zowel de bewaarders als de gedetineerden.
“Dus ja, het detineren in meerpersoonscellen gebeurt, en het levert plekken op. Maar je moet maatwerk leveren en goed nadenken bij welke veroordeelden dat kan.”
Coenradie stuitte met haar voorstel om gedetineerden vervroegd vrij te laten op flink wat weerstand, met name van haar eigen partij de PVV. Volgens Geert Wilders ondermijnt vervroegde vrijlating de rechtsstaat. Is dat terecht?
“Wilders framet het alsof criminelen er makkelijk vanaf zouden komen. Maar die verkorting doet op zichzelf geen afbreuk aan de bestraffing van het begane delict. Ook niet bij een relatief korte straf van bijvoorbeeld drie maanden.
“Het zou wel ondermijnend zijn als we veroordeelden die vanwege capaciteitstekorten hun straf thuis afwachten, helemaal niet meer gevangen kunnen zetten. Dat zou ook een denkbaar scenario zijn waar inmiddels over wordt gesproken. Dat zou ik veel zorgwekkender vinden, want dat druist in tegen de uitspraak van de rechter.”
Van Dijk, een ander PVV-kamerlid, stelde voor om dan maar acht veroordeelden in één cel te plaatsen. Hoe gaat Coenradie daar mee om?
“Ik waardeer dat ze daar in het debat korte metten mee maakte. Ze neemt haar functie als staatssecretaris serieus, ze bezoekt de penitentiaire inrichtingen, praat met bewaarders en gedetineerden, en ze ziet in dat het niet zo werkt zoals haar partij suggereert.
“We kunnen in België zien waar het toe leidt. Dat is echt schrikbarend. België zit al lange tijd aan een capaciteit van 120 procent. Er zitten te veel mensen in één cel, onder erbarmelijke omstandigheden. De hygiëne is ver te zoeken, en de veiligheid ook. België is daarom al een aantal keer op de vingers getikt door het Europese Hof. Dan zie je hoe een gevangeniswezen in korte tijd kan afglijden van een misschien sober, maar humaan systeem, naar een inhumaan systeem. Dat moeten we niet willen.
“Maar wat nu al gebeurt in Nederland is dat er over de rug van gedetineerden ‘oplossingen’ gezocht worden voor het wanbeleid van een paar jaar geleden. Zoals het voorstel van acht gevangenen op één cel. Dat vind ik echt verwerpelijk. Gelukkig lijkt Coenradie daar niet in mee te gaan.”
Is gevangenisstraf eigenlijk een effectieve manier van straffen?
“Als het om vergelding gaat: ja. Maar als je kijkt naar het voorkomen van herhaling, dan niet. De recidive ligt bij gevangenisstraffen soms rond de 70 procent, zeker bij kortdurende straffen. Ook dan is de kans groot dat mensen hun werk, woning, of sociale vangnet verliezen. Ze zitten hun tijd uit, maar krijgen ook het gevoel dat ze worden afgeschreven, dat ze het niet waard zijn om in te investeren.
“Kijk naar de Verenigde Staten. Daar worden mensen massaal opgesloten met lange straffen en wordt zelfs de doodstraf toegepast, maar de criminaliteitscijfers zijn niet beter. Dat zegt genoeg.”
Zijn er betere alternatieven?
“Ja. Bij taakstraffen ligt de recidive aanzienlijk lager. Mensen kunnen hun leven voortzetten, hun werk of studie behouden. Een taakstraf, zoals tien zaterdagen acht uur werken, is echt niet vrijblijvend. Je levert vrijheid in, je wordt gecontroleerd, maar je blijft wel onderdeel van de samenleving. Dat werkt.
“Het is belangrijk dat rechters een gereedschapskist vol verschillende sancties hebben, inclusief de voorwaardelijke gevangenisstraf. Daarbij moet iemand niet naar de gevangenis, maar wel aan strikte voorwaarden voldoen, zoals een verplichte behandeling, meldplicht of urinecontrole. Maar er is geen quick fix. We kunnen niet zeggen: ‘We geven voortaan wel meer geldboetes dan gevangenisstraffen’. Het moet passen bij het delict én bij de verdachte. Een geldboete voor iemand in diepe schulden werkt niet.”
Zou zo’n gereedschapkist een oplossing zijn tegen draaideurcriminelen?
“Ja. We hebben in Nederland relatief een groot aantal veelplegers. en iedereen wordt er moedeloos van: de wijkagent, de hulpofficier, de gevangenisbewaarder. Voor de meest volhardende veelplegers is er in ons sanctiestelsel de ISD-maatregel, die twee jaar mag duren. Dat klinkt als een kans om iets te veranderen aan het criminele gedragspatroon. Maar in de praktijk is het gewoon een afdeling binnen een gewone gevangenis. Terwijl de meeste veelplegers verslaafd zijn, dakloos, laaggeletterd of anderszins kwetsbaar. Die komen niet uit zichzelf tot een succesvolle re-integratie, die moeten worden geholpen door de overheid. Want anders vallen ze na hun detentieverblijf bij de poort alweer in herhaling. Daar staat hun dealer al klaar om te zeggen: ‘het eerste rondje is gratis.’”
Als het zo effectief is, waarom worden in Nederland alternatieve straffen dan relatief weinig opgelegd?
“Als iemand een ambulancebroeder mishandelt of een zedendelict pleegt en ‘wegkomt’ met slechts een taakstraf, dan staat de samenleving op z’n kop. Voormalig staatssecretaris Fred Teeven heeft elektronische detentie, met een enkelband, ooit afgedaan als ‘je straf thuis uitzitten met een biertje op de bank’. Nou, hoppatee, een wetsvoorstel om dat toe te voegen aan het sanctiepalet was meteen van de baan. Die beeldvorming is hardnekkig.”
Moeten we bij strafbeleid wel luisteren naar wat ‘het volk’ wil?
“Dat is een goede vraag. Straf is er deels voor vergelding, zeker richting slachtoffers en nabestaanden. Dat mensen daar om vragen is legitiem. Maar hoe bepaal je wat genoeg straf is? Voor iemand wiens kind is vermoord, is geen straf ooit genoeg.
“Sommige delinquenten hebben echt zware delicten gepleegd, en daar hoort passende straf bij. Maar bij wie criminaliteit voortkomt uit verslaving, armoede, trauma of een stoornis, is het juist van belang om dat aan te pakken. Ook voor de samenleving.”
Kan deze crisis ook een moment zijn om na te denken over andere vormen van straffen?
“Ja. In landen als België, Frankrijk en in Scandinavië worden alternatieven als elektronische detentie al regelmatig toegepast. Dat blijkt effectief.
“Helaas is iemand opsluiten relatief goedkoop, zeker als je meerdere mensen op één cel zet. Investeren in de oorzaken van crimineel gedrag, zoals psychische problemen of schulden, is veel ingewikkelder. Maar als je recidive wil verminderen én aan het capaciteitsprobleem wil werken, moet je als overheid en samenleving die investering durven maken. Vergelding mag, maar kijk ook naar het grotere plaatje.”
