Waarom Kimberley Breevaart leest en schrijft over moeilijke onderwerpen

Terwijl buiten de zon schijnt  praat Kimberley Breevaart binnen in het Paviljoen over de donkere kanten van mensen. Over het boek Sociopath, a memoir van Patric Gagne – daar straks meer over – en over tiranniek leiderschap, het onderwerp waar ze zich al tien jaar in verdiept. Ze luistert voor haar onderzoek naar de verhalen van mensen die stelselmatig te maken kregen met verbale of non-verbale agressieve leidinggevenden in uiteenlopende sectoren, mensen die op de werkvloer worden gepest, belachelijk gemaakt, of in het bijzijn van anderen vernederd.

Breevaart praat, leest en schrijft erover op de universiteit. “Oók bij universiteiten krijgen werknemers te maken met psychologisch geweld van leidinggevenden”, weet ze vooral uit de verhalen die ze om haar heen hoort.

Sinds ze in 2020 een artikel schreef over hoe moeilijk het is om het destructieve gedrag van een leidinggevende aan te kaarten, ontvangt ze mails van mensen die hun ervaringen delen. Ook van collega’s uit de wetenschappelijke wereld. “Ik check regelmatig bij mezelf in of ik het nog goed vind om zo intensief met dit thema bezig te zijn. Als er over twintig jaar nog geen verandering is, kan ik me voorstellen dat ik wat anders ga doen. Maar nu voel ik me goed, strijdbaar. Als niemand het doet, gaat er nooit wat veranderen.”

Ze begon tien jaar geleden met onderzoek op dit onderwerp. Juist omdat weinig wetenschappers zich bezighielden met ‘de donkere kanten van leiderschap’. “We wisten vooral wat de effecten zijn van positief leiderschap, maar de effecten van slecht leiderschap waren nauwelijks bekend”, blikt ze terug.

Sociale veiligheid was nog geen maatschappelijk thema. Matthijs van Nieuwkerk floreerde nog als gastheer in het televisieprogramma De Wereld Draait Door. “Nu kan ik bij tiranniek leiderschap Van Nieuwkerk als voorbeeld noemen, maar destijds hadden we in Nederland nog geen bekende voorbeelden.”

In haar beginjaren speelde er in Frankrijk wel een zaak tegen France Télécom, de voorloper van telecomprovider Orange. Tijdens een reorganisatie pleegden 35 medewerkers van het bedrijf zelfmoord of deden een poging daartoe. Er zou buitenproportionele morele druk op werknemers zijn uitgeoefend, oordeelde de Franse rechter. De leiding van het bedrijf werd ervoor verantwoordelijk gehouden en de voormalige CEO en verschillende managers kregen celstraffen. “Als het over tiranniek leiderschap gaat, zou ik willen zeggen dat dit telecombedrijf een extreem voorbeeld is, maar inmiddels weet ik dat het gemiddeld is”, zegt Breevaart.

“Het gebeurt veel meer dan we denken. In de tien jaar dat ik onderzoek doe, ben ik twee mensen tegengekomen die geen vervelende ervaring hebben met een leidinggevende. Dat waren een zzp’er en iemand aan het begin van diens carrière.” Ook nu er de laatste jaren veel aandacht is voor sociale veiligheid op de werkvloer, blijft het moeilijk om aan de positie van leidinggevenden te morrelen. “Het is ingewikkeld om iets te zeggen over de machtigste personen binnen een organisatie”, constateert Breevaart. De redenen daarvoor zijn legio. Mensen zijn bang voor hun positie, voor hun toekomst; mensen zijn het gedrag van hun destructieve leidinggevende normaal gaan vinden of kijken de situatie liever nog even aan. Aankaarten is ook niet altijd de beste optie: “Als iemand in gesprek met een vertrouwenspersoon inschat dat het geen zin heeft om het tirannieke gedrag ter sprake te brengen, kan het soms beter zijn om een andere baan te zoeken. Uiteindelijk gaat de gezondheid van de werknemer voor.”

Breevaart houdt haar eigen gezondheid op pijl met haar hobby: lezen. Maar ook de boeken op haar nachtkastje gaan over moeilijke onderwerpen, over discriminatie, racisme of sociopathie. “Als je echt iets wil veranderen, moet je begrijpen waar het vandaan komt”, zegt ze daarover, hoewel dat bij sociopathie moeilijk is. “Een persoonlijkheidsstoornis kun je niet veranderen, de manier waarop je ermee omgaat wel.”

In het boek Sociopath a memoir schrijft Patric Gagne over haar eigen ervaring met sociopathie. De schrijver voelt nauwelijks emoties en is in staat tot de meest erge dingen – ‘de gevangenis zit vol met mensen met sociopathie’ – maar door zelfreflectie en zelfonderzoek kan ze met haar persoonlijkheid omgaan.

Begrafenissen bezoeken blijkt een manier voor Gagne om haar neigingen te kanaliseren. “Dat is misschien een beetje vreemd, maar wel sociaal geaccepteerd én beter dan bijvoorbeeld diefstal of stalking”, zegt Breevaart. “Als je weet welke situaties verkeerde neigingen triggeren, kun je je omgeving op zo’n manier vormgeven dat je wordt gefaciliteerd in het gewenste gedrag.”

Dat geldt ook voor destructief leiderschap. Er is bijvoorbeeld een verband tussen narcisme en slecht leiderschap. “Ook aan narcisme kun je niets veranderen, maar je kunt je afvragen of een leiderschapspositie wel geschikt is voor iemand die hoog scoort op narcisme.” De dingen zijn niet eenduidig, wil Breevaart maar zeggen. Zelf omarmt ze de complexe vragen, zowel in haar werk als in haar vrije tijd.