Dode koeien, kanker en teflontomaten. Hoe schadelijk is PFAS?

Die fabriek staat er al sinds de jaren zestig. Waarom nu ineens allerlei rechtszaken?

“Er is de laatste tijd meer aandacht voor de kwalijke gevolgen van PFAS, maar helemaal nieuw is het niet. Er zijn sinds 2015 al verschillende journalistieke verhalen en rechtszaken geweest, en diverse studies gedaan naar de gehaltes in moestuinen, grond en water. Ook kwam de Onderzoeksraad voor de Veiligheid dit jaar met een rapport over het bedrijf. En de EU heeft de maximale concentraties verschillende keren flink naar beneden bijgesteld.”

Chemours en eerder DuPont hebben lang volgehouden dat PFAS een heel veilig goedje is. Sinds wanneer is er het besef dat dat misschien toch niet zo is?

“In 1998 overleden veel koeien bij een boer in de Verenigde Staten, Wilbur Tennant. De koeien werden ziek via het water, dat zwaar vervuild bleek met PFOA, een van de bekendste varianten die door de nabijgelegen fabriek van DuPont werd gebruikt. De Amerikaanse toezichthouder heeft toen al onderzoek gedaan, maar het duurde even voordat die kennis de plas overgestoken is. Pas in 2012 werd PFOA ook in Nederland strenger gereguleerd. De film Dark Waters uit 2019 ging over die casus en heeft het ook voor de omgeving van de fabriek in Dordrecht weer onder de aandacht gebracht. Wat het ingewikkeld maakt is dat PFAS niet één stof is, maar eigenlijk zo’n tienduizend verschillende. En van sommige weten we wat de risico’s zijn, maar van andere niet.”

Wat weten we eigenlijk over de gezondheidsrisico’s?

“Het causale verband met de gezondheid aantonen is niet makkelijk, omdat er zoveel verschillende stoffen zijn en omdat zo’n link moeilijk onomstotelijk vast te stellen is. Er zijn onderzoeken waaruit blijkt dat PFAS gelinkt kan worden aan kanker, schade aan de lever en schildklier, vruchtbaarheidsproblemen, impact op het ongeboren kind, en aantasting van het immuunsysteem. Dat blijkt onder andere uit onderzoek van de Deense arts en milieu-epidemioloog Philippe Grandjean.”

Dankzij boer Tennant weten we dus sinds 1998 dat PFAS gevaarlijk kan zijn. Wisten de fabrikanten dat ook pas vanaf dat moment? Of is hier sprake van een doofpot?

“We weten wel dat DuPont en 3M – de belangrijkste producenten van PFOA – zich intern al sinds de jaren zestig zorgen maakten, weliswaar vooral over hun eigen personeel. In een interne memo uit 1984, die via een Amerikaanse rechtszaak openbaar werd, schrijft DuPont dat ze al meer dan dertig jaar aansprakelijk zijn voor de blootstelling binnen de fabriek, via hun klanten en de omgeving. Of het ook in Nederland echt een doofpot is, vind ik moeilijk om te zeggen, maar er was in ieder geval tussen 1984 en 1998 duidelijk meer kennis bij de bedrijven dan bij de overheid, heeft de rechter vastgesteld. Ik ben samen met mijn collega’s Yogi Hendlin, Sammie Verbeek en Abby Onencan bezig om uit te vinden wie in de Dordtse case wat wist en wanneer. Wat de industrie over haar zorgen gedeeld heeft met de toezichthouders, weten we niet precies. We kijken in het onderzoek ook naar de landelijke en Europese context van regulering en toezicht.”

Vijfentwintig jaar later loost de fabriek in Dordrecht nog steeds PFAS in het oppervlaktewater. Dan laat de overheid toch ook steken vallen?

“Een deel van dit verhaal zou je state facilitated corporate crime kunnen noemen. Dat is misschien best een hard begrip, maar daarmee bedoel ik niet noodzakelijk iets strafrechtelijks. Crime kan ook gaan om schade die we hadden kunnen voorzien. Welke rol had de overheid via vergunningen en toezicht? Is een deel van de vervuiling toegelaten? Heel veel vervuiling viel binnen de vergunning van Chemours, met concentraties ver over de nu toegestane grenswaarden.

“Het toezicht is lang versnipperd geweest, ook in Nederland. In de jaren zestig lag de verantwoordelijkheid bij de gemeente. Daarnaast waren er aparte toezichthouders voor oppervlaktewater, grondwater, lucht en bodem, zowel lokaal, regionaal als landelijk. Nu ligt dat bij de provincie en wordt dat uitbesteed aan de DCMR Milieudienst, die meer expertise heeft. ”

Had de overheid niet de vergunning kunnen aanpassen?

“Lange tijd was het uitgangspunt bij een vergunning: je mag hier een fabriek neerzetten, maar niet te veel vervuilen. In plaats van: je mag hier een fabriek neerzetten, maar je mag de omgeving niet vervuilen. Dat laatste willen overheden wel, maar is niet zo eenvoudig te realiseren. De provincie Zuid-Holland probeert bijvoorbeeld al een tijdje de vergunning van Chemours aan te scherpen, maar is recent teruggefloten door de rechter. De provincie wilde dat de vergunning PFAS die als potentieel zeer zorgwekkende stoffen worden gezien hetzelfde reguleerde als bewezen zeer zorgwekkende stoffen, de rechter ging daar niet in mee.

“Chemours loost overigens ook daadwerkelijk minder dan vroeger. Zij hebben het zelf over 99 procent minder. Maar het probleem met PFAS is dat het niet wordt afgebroken door de natuur, dus het blijft zich opstapelen. En het komt niet alleen via het water in de natuur, maar ook via de lucht op het land. En zo kan het ook weer in het grondwater en dus ons drinkwater komen.”

Is PFAS uit het water te filteren door drinkwaterbedrijven?

“Dat is niet eenvoudig, maar kan met ingewikkelde technieken wel. Dat kost een hoop geld. En bovendien is het probleem dan niet opgelost: dan heb je een filter dat ook PFAS bevat, wat doe je daar dan mee? In de praktijk wordt het waarschijnlijk naar een bedrijf in België gebracht, Indaver, dat recent nog in het nieuws was over zijn impact op het PFAS-gehalte in de Westerschelde.”

Wat ik als leek ingewikkeld vind om te begrijpen: het RIVM zegt dat de stoffen gevaarlijk zijn voor de volksgezondheid, maar je veilig kunt zwemmen in oppervlaktewater waarin veel te veel PFAS zit. Daar is toch geen touw aan vast te knopen?

“Dat is ook verwarrend, het is volkomen terecht dat je het niet begrijpt. De verwarring komt deels doordat de kennis over PFAS zo snel evolueert. Dus voor een adviesorgaan als het RIVM is het moeilijk om constant in de maat te blijven met alle veranderende inzichten. Daar komt bij dat er veel verschillende onderzoeken lopen: in de moestuinen, in de bodem, het zwemwater. En bij elke omstandigheid is het risico weer anders. Binnen een kilometer van de fabriek is het advies om niet meer uit je moestuin te eten. Bij moestuinen daaromheen adviseert het RIVM om af te wisselen: de ene keer eet je uit de tuin, de andere keer uit de winkel, zodat je niet te veel binnenkrijgt. En mensen moeten hun groente niet besproeien met water uit de sloot. Er is veel onduidelijkheid. Want hoe zit dat dan bijvoorbeeld met de eieren uit je kippenren? Ook dat wordt nu verder onderzocht.”

Die koeken in elk geval niet aan in de pan.

“Nou, daar noem je iets. Wat moeten we met onze pannen? Ondertussen weten de meeste mensen wel dat zo’n teflonlaag eigenlijk niet goed is. Maar in sommige waterdichte jassen zit ook PFAS, wat moet ik daar mee? De blootstelling is elke keer weer anders en soms in combinatie. Dat is moeilijk te volgen. En dan heb je nog bepaalde beroepsgroepen die extra risico lopen of liepen. Bijvoorbeeld brandweerlieden, PFAS zit in hun pakken en in het blusschuim. Er zijn ook studies bij het leger. Teflon (ook een PFAS, red.) werd bijvoorbeeld gebruikt in wapens, om ze brandvertragend en bestendiger tegen hitte te maken. En daarvoor is het ook heel geschikt.”

Dat zijn veel verschillende toepassingen en soms ook best belangrijke. Kunnen we als maatschappij eigenlijk zonder al die stoffen?

“Er zijn veel bedrijven op zoek naar alternatieven. Maar dat alternatief is dan vaak wel iets waarbij je een beetje comfort inlevert. Een jas kan waterdicht zijn zonder PFAS door heel dicht te weven en er bijenwas eroverheen te doen. Maar zo’n jas weegt wel meer.”

En de antiaanbaklaag in je pan?

“Niet alle antiaanbaklagen hebben PFAS, er zijn ook keramische. En het is niet helemaal duidelijk wat een kras in een teflonlaag doet met je gezondheid, maar wetenschappers raden aan voorzichtig te zijn. Wat sowieso prima is, zijn die lekker zware gietijzeren pannen. Daar bak ik nu zelf mee.”

Kunnen we die stoffen niet gewoon verbieden?

“Je moet oppassen dat je niet in een ‘chemical whack-a-mole’ terechtkomt, zoals mijn collega het noemt: als je de ene stof verbiedt, stappen fabrikanten gewoon over op een andere waarover nog niet voldoende onderzoek naar de gevaren bestaat. PFAS is namelijk niet één stof, er zijn wel tienduizend varianten, die niet allemaal even giftig zijn. Nederland heeft dit jaar met een aantal Europese landen daarom een voorstel gedaan om de hele groep chemische stoffen te verbieden, maar dat zit nog in de consultatiefase. Er is veel lobby aan de gang bij de EU. Als het aangenomen wordt, wordt het pas in 2026-2027 ingevoerd.”

Hoe plausibel is het dat we Chemours kunnen laten opdraaien voor een sanering van onze omgeving?

“Twee weken geleden kregen vier gemeentes gelijk toen ze die vraag aan de rechter voorlegden. In een tussenvonnis stelde de rechter dat DuPont de Nemours (de rechtsvoorganger van Chemours) tussen 1984 en 1998 onrechtmatig handelde. Dat wil zeggen dat ze de risico’s die ze kenden over PFOA onvoldoende met de vergunningverlener, toezichthouders en de gemeenten hebben gedeeld. Het bedrijf is volgens de rechter verantwoordelijk voor de vervuiling, ook al hadden ze een vergunning. Voor de periode van 1998 tot 2012 mogen de partijen nu nog verdere stukken en argumenten aanleveren en daarover doet de rechter in 2024 uitspraak.”