Jos de Mul (1956) is hoogleraar Wijsgerige Antropologie aan de Erasmus Universiteit. Hij onderzoekt onder meer de impact van technologie op mens en samenleving. Op 7 maart presenteert hij tijdens de talkshow Studio Erasmus in de Rotterdamse Schouwburg om 20.30 uur de nieuwe versie van zijn boek Paniek in de Polder. Polytiek in tijden van populisme.
De PVV is de grootste partij in de peilingen. Wat is
er aan de hand?
“Een van de belangrijkste redenen voor de opkomst van het populisme is dat er, ondanks een groot aantal nieuwe partijen, al jaren weinig meer te kiezen valt in de politiek. In een democratie dienen alle bevolkingsgroepen vertegenwoordigd te worden in het parlement. Maar maakt het wezenlijk verschil of je voor de VVD of voor de PvdA kiest? Dat is begonnen met Paars (het kabinet van PvdA, VVD en D66 onder leiding van Wim Kok, red.) en de omarming van het neoliberale model. De bijbehorende globalisering en Europese eenwording is voor een deel van de bevolking heel voordelig geweest: studenten konden overal studeren, bedrijven konden heel makkelijk handel drijven. Maar dat vrije verkeer van goederen en personen heeft ook veel slachtoffers gemaakt, zoals onder mensen die werkten in de transportsector of de bouw. Hetzelfde geldt voor de multiculturele samenleving. Voor sommigen is het heel leuk in een Thais of Mexicaans restaurant te eten en te genieten van de romans van Kader Abdolah en Najoua Bijjir. Maar als je je wijk ziet verpauperen, nog een van de weinige blanken daar bent en je baan verliest, ligt dat totaal anders. Dan wil je iemand die opstaat en zegt: We zijn het zat.”
We zien overal in West-Europa nationalistische
populisten oprukken. Heeft de boel weleens eerder
zo op scherp gestaan?
“Al zolang we democratie kennen, zijn er demago-gen. Tijdens de Peloponnesische Oorlog tussen Athene en Sparta, ruim vier eeuwen voor Christus, kwam Cleon aan het bewind door de bevolking op te hitsen. Ook in Nederland kent het elkaar ongezouten de waarheid vertellen een lange traditie. De Lof der Zotheid van Erasmus staat bijvoorbeeld al in het teken van het bekritiseren van regenten. Het huidige populisme is echter anders dan dat welke we kennen uit de Griekse stadsstaten. Toen mocht echt de hele bevolking meebeslissen. In een representatieve democratie is het zo dat een kleine groep – die je een elite zou kunnen noemen – de samenleving representeert. Op het moment dat die groep de belangen van het volk niet langer vertegenwoordigt, kan een populist terecht zeggen: er wordt niet naar ons geluisterd.”
Is het populisme niet gewoon de ultieme vorm van
democratie?
“In zekere zin wel. Het is goed dat populisten een stem geven aan mensen die zich ongehoord voelen. Het lastige is alleen dat populisten een nogal totalitaire opvatting over ‘het volk’ hebben. Het slotpleidooi van Wilders in het proces vanwege zijn ‘minder Marokkanen’-uitspraken is daarvan een schoolvoorbeeld. Eerst heeft hij het alleen over zijn kiezers: een miljoen mensen. Vervolgens beroept hij zich op de twee miljoen stemmen die hij bij de Tweede Kamerverkiezingen op 15 maart gaat halen. Even later spreekt hij over ‘half Nederland’, om ten slotte de rechters en de officier van justitie namens ‘het volk’ dreigend te veroordelen. Hij besluit zijn pleidooi op messianistische wijze – waarin hij mij heel erg aan Pim Fortuyn deed denken – en zegt: ik ben hier voor u, ‘ik ben uw verkozene’.
Hoe gevaarlijk zijn die opvattingen?
Echt gevaarlijk wordt het als populisten de meerderheid behalen. Dan gaan ze aan de slag met het ontmantelen van de rechtsstaat en met het elimineren van zogenaamde ‘volksvreemde’ en ‘volksvijandige’ elementen. Dat zie je in landen als Hongarije, Polen en Venezuela. De vrije pers is vaak het eerste slachtoffer, die wordt door knokploegen aangepakt of opgesloten. Ook Trump verkondigde na zijn inauguratie ‘een doorlopende staat van oorlog met de pers’.”
Met Donald Trump deden ook de fact free politics
definitief hun intrede. Je kunt nu zeggen dat het
klimaatprobleem niet bestaat en toch de verkiezingen
winnen. Hoe verklaart u dat?
“Populisten hebben altijd dankbaar gebruikgemaakt van massamedia. Ze spreken liever direct tot het volk dan via een ‘nepparlement’. Maar de opkomst van sociale media hebben een nieuwe fase van het populisme ingeluid. Dat heeft drie redenen. Twitter met zijn limiet van 140 tekens sluit perfect aan bij de populistische versimpeling van politieke problemen: Alle buitenlanders het land uit! Daarnaast kun je elke doelgroep op zijn eigen manier aanspreken. In 2008, als gasthoogleraar aan de University of Michigan, was ik erg onder de indruk van de Obama-campagne, en niet alleen in positieve zin. Iedereen kreeg een volstrekt andere Obama voorgeschoteld. Voor zwarte kiezers: de eerste zwarte president. Voor hoogopgeleide kiezers: de Harvard Graduate. Voor de conservatieven: de man die de American Dream gaat terugbrengen. Voor de progressieven: Change! Het derde punt is dat er op sociale media geen kritische toetsing plaatsvindt en dat daardoor de weg volledig open ligt voor fact free politics.”
In een poging het populisme aan te pakken, wordt
de PVV door de meeste partijen bij voorbaat uitgesloten
van regeringsdeelname. Is dat slim?
“Electoraal misschien wel, maar ik ben om principiële redenen geen voorstander van een cordon sanitaire. Dan hanteer je dezelfde uitsluitingsstrategie als de populisten. Bovendien werkt het niet echt. In België is het Vlaams Belang van Filip de Winter met succes buitengesloten, maar dat heeft de voedingsbodem voor het populisme niet doen slinken. Even onverstandig vind ik het idee van politiek denkers als Chantal Mouffe en Eric Mudde om het rechtspopulisme te lijf te gaan door het linkspopulisme te versterken, als tegenbeweging. Dan trap je in dezelfde totalitaire val, dat je zegt namens het hele volk te spreken.”
Wat werkt dan wel?
“Ik ben voor het benoemen van problemen en voor het gesprek aangaan. Ik vond het verstandig dat Rutte zei: We willen best met de PVV praten, maar dan moet Wilders wel zijn ‘minder, minder, minder’-uitspraak terugtrekken. Dan maak je heel duidelijk dat je iemand serieus neemt, zonder je ideologische veren af te schudden.”
Er zijn stemmen die zeggen: laat ze maar regeren,
dan leren ze hun lesje wel.
“Wij zijn vergeetachtig, dus moeten we voortdurend lesjes leren. Ook toen Wilders wegliep uit de gedoogconstructie van het eerste kabinet-Rutte, viel de PVV terug van 24 zetels naar 15. De kiezer zag dat hij wel wilde gillen, maar geen verantwoording wilde nemen. Alleen dat onthouden we niet zo lang, zo blijkt nu weer.”
Wat is uw advies voor politici die op een niet-populistische
manier toch de kiezer willen bereiken?
“Stoppen met op een denigrerende manier over ‘de ander’ en zijn ideeën te spreken. Een van de grote blunders van Hillary Clinton was dat ze een deel van de Trump-aanhangers in de campagne ‘deplorables’ noemde. Daarmee zet je een hele groep op een onverantwoordelijke wijze weg. En het zou mooi zijn als we in Nederland weer een ideologisch debat krijgen over waar we als samenleving naartoe willen. We klagen over ons zorgstelsel en over onze pensioenen, terwijl we daarmee tot de top van de wereld behoren. In een door Wikileaks gepubliceerde geheime nota werd Nederland door een Amerikaanse diplomaat getypeerd als een land dat niet meer over de dijken heen kan kijken. In die zin zie ik Trumps uitspraken over een eventueel vertrek uit de NAVO als een kans voor Europese landen. We moeten weer zelf gaan nadenken.”
