Bedreigen complottheorieën de democratie?

Dit voorjaar vinden er verkiezingen plaats in
Nederland. Gaat complotdenken hier een rol spelen?

“Complotdenken schurkt dicht tegen het populisme aan, het idee dat wij, de gewone mensen, door de elite benadeeld worden. In veel gevallen zijn complottheorieën een uiting van een diepgeworteld ongenoegen over instituties, zoals politiek, media, wetenschap en bedrijfsleven. De retoriek van Wilders en DENK lijkt op wat veel complotdenkers vinden: over hoe onze instituties gecorrumpeerd zijn en hoe ‘de media’ mensen afschilderen als gevaar. Maar complotdenken zal waarschijnlijk geen grote rol spelen bij onze verkiezingen, alleen al omdat onze politieke leiders dat nauwelijks doen. Ook zijn de belangrijke verkiezingsthema’s als immigratie en integratie niet vaak in complottheorieën ondergebracht. Eurabia, de theorie over de vermeende invasie van moslims, is bijvoorbeeld niet echt populair in Nederland.”

Tijdens de Amerikaanse verkiezingen speelde nepnieuws
een belangrijke rol. Is dat ook een soort
complottheorie?

“Niet echt, maar het is wel een zorg voor complotdenkers. De maatschappij hamert er steeds meer op dat echt nieuws onderscheiden moet worden van nepnieuws, bijvoorbeeld door computeralgoritmes of redactionele teams. Complotdenkers vrezen dat hierdoor alle ongemakkelijke en ongewenste geluiden in de categorie fake news gestopt worden. Als hun nieuwssites en blogs voortaan geframed worden als nep, dan zijn ze niet eens meer online vindbaar.”

Jij bent daar ook geen voorstander van?

Neem alle onderzoeken naar de aanleiding voor de oorlog in Irak. Die massavernietigingswapens zijn nooit gevonden. Al onze mainstream media hadden het bij het verkeerde eind. Dus hoe echt is echt nieuws? En hoe nep is nepnieuws? Wie bepaalt dat? En op welke gronden? Ga geen nieuws verbieden, zou ik zeggen, maar wees transparant over nieuws: wie staat hier garant voor, waar komt het vandaan? Traceerbaarheid is voor mij belangrijker dan vermeende waarachtigheid.”

Wat is eigenlijk een complottheorie?

“In de letterlijke definitie is het een verklaring van sociale fenomenen door te wijzen op een complot dat in het geheim wordt gesmeed door duistere mensen achter de schermen. Dat lijkt duidelijk, maar in de praktijk werkt het niet. De officiële verklaring van 9/11, dat een groepje mensen van Al Qaida in het geheim een terroristische aanslag voorbereidde en uitvoerde, is dan ook complottheorie. En dat is het in onze dagelijkse wereld juist niet. Ik ben daarom op zoek gegaan naar de sociale realiteit: wat wordt als complottheorie gelabeld en wat niet? Ik sprak zowel met complotdenkers als criticasters en bekeek hun belangrijkste websites. Zo vond ik onder meer complotten over 9/11, de farmaceutische industrie, onze afkomst uit de ruimte, alternatieve geschiedenissen, ufo’s, graancirkels, de voedingsmiddelenindustrie en NSA-achtige spionage.”

Hoe verklaar je dat mensen geloven in een complottheorie?

“Er zijn hier twee wetenschappelijke stromingen over. Beide verklaringen staan alleen los van de ervaringen van de betrokkenen. De psychologie benoemt het als populaire paranoïde waanbeelden. Maar dat werkt niet, want dan zou de helft van onze samenleving gek zijn. De culturele verklaring relateert complottheorieën aan de postmoderne, complexe wereld, waarin mensen niet meer snappen hoe deze werkt. Complottheorieën zijn dan een makkelijke manier om deze te begrijpen. Dat is wederom een ziektebeeld.”

Welke verklaring gebruik jij?

“Ik zag vier sociologische processen opdoemen waarom complotdenkers overgaan van de ‘normale’ wereld naar de complotdenkwereld. Secularisering is er één. Mensen waren gelovig opgevoed, maar kwamen erachter dat de kerk één groot corrupt politiek instituut was. De tweede is mediatisering. Want we leven in een wereld die verzadigd is met beeld, maar alles kan gephotoshopt zijn. Globalisering, de derde, zorgt voor andere perspectieven en inzichten. Een man vertelde over zijn reizen in landen achter het IJzeren Gordijn. Hij merkte dat nieuws daar anders wordt gebracht en mensen de wereld anders zien. De vierde is de democratisering van kennis. Wij zijn steeds hoger opgeleid en worden geleerd kritisch te kijken naar kennis. Waar komt deze vandaan, wie maakt haar, welke belangen zitten daarachter? Dé waarheid is door al deze processen op losse schroeven komen te staan, waardoor er ruimte is ontstaan voor andere verhalen, zoals complottheorieën.”

En de complotdenkers zelf? Wie zijn dat?

“Het gangbare idee is dat het allemaal paranoïde mensen zijn die aluminiumhoedjes dragen en bij elk spoor van rook vuur zien. Maar er zit veel diversiteit in dat wereldje. Het gaat van politiek links naar rechts, jong en oud, hoog- en laagopgeleid, man en vrouw. Sommigen zijn zeer kritisch over alle vormen van kennis, anderen geloven juist heel dogmatisch in hun eigen gelijk. De enige rode draad die je ziet is dat al deze mensen zijn losgeweekt van de mainstream opvattingen.”

Hoe wordt er op hen gereageerd?

“In de reacties van journalisten, politici en opiniemakers zit vaak de aanname dat complottheorieën onware ideeën zijn, geformuleerd door gekke mensen die ook nog eens gevaarlijk voor de samenleving kunnen zijn. Complotdenken wordt geframed als een moderne religie voor atheïsten. Ook de meeste wetenschappelijke onderzoeken delen vaak dit moralistische standpunt. Zij gaan ervan uit dat complotdenken irrationeel is, en kunnen de complotdenkers daardoor niet goed begrijpen.”

Jij vindt dit geen goede manier om hiermee om te
gaan.

“Als wetenschapper is dit niet de manier om onderzoek te doen. Dat is alsof een antropoloog bij een stam in de Amazone zegt dat de regendans die zij doen, niet is hoe het weer écht werkt. Absurd toch? Ik pleit dus voor een meer agnostische houding voor de fenomenen die wij onderzoeken.”

Maar wat als complotdenkers juist met goede redenen
zo worden weggezet? Niet vaccineren vanwege
een complottheorie is toch ook gevaarlijk?

Persoonlijk denk ik dat complotdenken gevaarlijk kan zijn, maar de nadruk op het gevaar ervan vind ik erg selectief. Er zijn zaken die misschien veel gevaarlijker zijn. Neem de lobby-industrie, hoe grote bedrijven veel meer mogelijkheden hebben om wetgeving te beïnvloeden dan gewone burgers. Dat vind ik een veel groter probleem, terwijl complotdenkers in alle media als het grote gevaar gezien worden. Dat is echt een morele paniek. Bovendien zie ik liever een wereld met burgerlijke ongehoorzaamheid richting waarheidsclaims dan een enorme burgerlijke gehoorzaamheid waarin niemand meer kritische vragen stelt aan de gevestigde orde.”

Complotdenkers als kritisch onderdeel van een
controlerende laag in de maatschappij dus?

“Ten dele wel ja. Het is belangrijk dat burgers kritisch zijn over wat zij als waarheid voorgeschoteld krijgen. Maar het kan natuurlijk ook doorschieten naar een situatie waarin niemand meer weet wat-ie moet geloven, wat funest is voor een open samenleving. Maar laten we eerst maar eens goed onderzoeken waarom zoveel mensen de politiek, wetenschap en media niet meer vertrouwen. Mijn onderzoek is een aanzet daartoe.”