De digitale werkelijkheid kan bedrieglijk zijn, weet Ofra Klein

Ofra Klein is geïnteresseerd in het kat-en-muisspel tussen sociale media en radicaal rechts. Platforms hebben moderatoren in dienst zodat foto’s, video’s en opmerkingen die niet aan de regels voldoen worden verwijderd. Extreemrechtse individuen proberen die regels op hun beurt te omzeilen. “Terwijl die regels soms wel dagelijks veranderen”, zegt Klein.

Sociale media weerspiegelen de realiteit niet. Ook in het boek The Picture of Dorian Gray van Oscar Wilde is dat een thema. Dorian Gray wordt afgebeeld op een schilderij en vervolgens overgehaald tot een levensstijl op basis van schoonheid. Zijn schilderij wordt wel ouder, maar de man zelf niet. Bij alle fouten die hij begaat, krijgt zijn schilderij rimpels. Terwijl Dorians uiterlijk jong blijft, schaamt hij zich voor zijn afgebeelde zelf.  Wat op het schilderij te zien is, komt niet overeen met de realiteit. “Zoals dat op sociale media eigenlijk ook vaak is”, zegt Klein. “In die zin was Oscar Wilde zijn tijd ver vooruit.”

Het boek werd gecensureerd vanwege verwijzingen naar homoseksualiteit. Impliciete verwijzingen naar homoseksualiteit werden aangepast of verzacht, maar bleven voor oplettende lezers aanwezig. Klein ziet eenzelfde tendens bij extremistische groepen online. “Ook zij gebruiken verborgen boodschappen om haatdragende ideeën te verspreiden en de controle door platforms te ontwijken.”  De verwijzingen naar homoseksualiteit in The Picture of Dorian Gray haalt ze er inmiddels uit; als middelbare scholier las ze daar overheen. De schrijver werd veroordeeld voor homoseksualiteit en vluchtte naar Parijs. Daar stierf hij. Klein bezocht zijn graf en reisde onlangs naar Dublin, de geboorteplaats van Oscar Wilde.

Het is een drukke tijd voor een onderzoeker naar extreemrechts, zou je denken. En inderdaad: Klein krijgt mails van journalisten naar aanleiding van de moord op Charlie Kirk in Amerika en het uit de hand gelopen geweld van extreemrechtse demonstranten tegen politieagenten in Den Haag. Ze kijkt zelf niet meer op van de incidenten op straat. “Er gebeurt zo ontzettend veel.”

Dat was wel anders toen ze tien jaar geleden begon aan een bachelorscriptie over populistische memes. Toen kreeg ze nog wel eens de reactie dat ze ‘compleet irrelevant’ onderzoek deed. “Later, tijdens het begin van mijn promotieonderzoek werd gezegd dat mensen die werken aan extreemrechts nooit een baan zullen vinden, omdat het allemaal maar tijdelijk zou zijn.” En zie waar we zijn. “Zelfs in landen waar het voorheen niet zo vanzelfsprekend was is steeds meer electorale steun voor extreemrechts”, concludeert Klein.

Haar onderzoek lijkt maatschappelijk relevanter dan ooit. Zelf is ze bescheiden. Haar promotieplek aan het European University Institute in Florence noemt ze ‘geluk’, net als de Veni-beurs die ze dit jaar kreeg. En dat ze onlangs door New Scientist werd genomineerd voor wetenschapstalent van het jaar vindt ze ‘heel aardig van mijn faculteit’.

Ze begon haar onderzoekscarrière uit een persoonlijke fascinatie voor de vulgaire memes die collega’s van de supermarkt waar ze destijds werkte deelden op hun Facebookpagina. “Ik begreep niet waarom je een afbeelding waarop Mark Rutte en zijn partijgenoten werden afgebeeld als homo zou delen op je tijdlijn”, vertelt Klein. Nu vraagt ze zich niet meer af waarom mensen dat soort inhoud delen. “Het lijkt normaal geworden. Zo veel mensen doen het.”

Het veld is in beweging en juist die beweging vindt Klein interessant. Wat tien jaar geleden niet normaal was, kan nu gewoon door de beugel. “De regels van socialemediaplatforms veranderen constant, soms zelfs dagelijks.”  Kunnen sociale media met regulatie het tij bij extreemrechtse bewegingen keren? Klein is er pessimistisch over. “Het is al zover gekomen en er lijken altijd uitwegen, bijvoorbeeld door een eigen platform op te richten zoals president Trump deed met zijn Truth Social.” In die zin kun je beter een boek schrijven dan een tweet: een tweet kan verwijderd worden; een boek blijft permanent bestaan.