Martin Buijsen is hoogleraar Gezondheidsrecht aan de Erasmus School of Law en de Erasmus School of Health Policy Management. Voor het juridische vakblad RM Themis onderzocht hij de juridische mogelijkheid voor een vaccinatieplicht.
Waarom is het van belang om na te denken over verplichte vaccinatie?
“Om enige vorm van groepsimmuniteit voor elkaar te krijgen, moet de vaccinatiegraad razendsnel boven de 80 procent gebracht worden. Uit een recent verrichte steekproef blijkt dat nog niet eens driekwart van de Nederlanders bereid is zich te laten vaccineren tegen Covid-19. Een andere indicator die we hebben is het enthousiasme voor het jaarlijkse vaccin tegen de seizoensgriep. In 2018, dat zijn de meest recente cijfers, meldde slechts 51 procent van de hoogrisicopatiënten zich voor de griepprik. Onder zorgpersoneel is dat 13 tot 28 procent. Het is moeilijk voorstelbaar dat je de benodigde vaccinatiegraad in het geval van Covid-19 zonder dwang, drang of intensieve voorlichting bereikt.”
Mensen voelen die urgentie nu toch wel wat steviger dan bij de jaarlijkse griepprik?
“In algemene zin wordt de urgentie van vaccinatie minder gevoeld, simpelweg omdat mensen niet meer bekend zijn met de grote gevaren van infectieziektes.”
U bent filosoof en jurist. Welke pet hebt u op als het gaat over verplicht vaccineren?
“Die van jurist. Ik heb onderzocht of het mogelijk zou zijn om een wet te maken waarmee je mensen dwingt zich te laten inenten. En ik heb gekeken of zo’n wet in strijd zou zijn met hogere mensenrechten, zoals die waaraan wij in Europese en internationale mensenrechtenverdragen gebonden zijn.”
En, botst die verplichte vaccinatie met de mensenrechten?
“Nee. Wij zijn partij in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Dat bevat een artikel dat stelt dat mensen recht hebben op leven, en dat wij verplicht zijn om maatregelen te treffen om dat leven te beschermen. Zo bezien – en daar is iedereen het wel over eens – moet een staat in elk geval een vaccinatieprogramma ter beschikking stellen. Maar er is een ook een artikel 8 dat zegt dat mensen recht hebben op een eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer, met inbegrip van lichamelijk integriteit. En een artikel 9 dat zegt dat mensen vrijheid van geweten en geloofsovertuiging hebben. Je zou kunnen beargumenteren dat een wet die mensen verplicht tot een vaccinatie in strijd is met die twee artikelen. Echter: de uitoefening van die rechten kan onder voorwaarden worden beperkt. Als de volksgezondheid in het gevaar komt bijvoorbeeld.”
Nederland kent nu geen verplichte vaccinatie toch?
“Nee. Het hele rijksvaccinatieprogramma is gebaseerd op vrijwilligheid, met uitzondering van een wetje dat van toepassing is op militairen. Maar er zijn landen, en die zitten in hetzelfde mensenrechtenverdrag als wij, die wel degelijk verplichte vaccinatie kennen. Frankrijk en Italië bijvoorbeeld.”
Hoe ver gaat die verplichting daar?
“Kinderen die niet gevaccineerd zijn, kunnen uitgesloten worden van bepaalde voorzieningen: kinderdagverblijf, school, ouders kan de kinderbijslag ontzegd worden. Dat is wat we over het algemeen verstaan onder verplichte vaccinatie. We plukken geen mensen van straat om ze fysiek te dwingen een inenting te ondergaan, uiteraard niet, maar we prikkelen ze om mee te doen. Ook in Nederland ligt een wet klaar die het mogelijk maakt voor kinderdagverblijven om ongevaccineerde kinderen te weigeren. Een soortgelijke wet is in Duitsland dit voorjaar al aangenomen. Maar dit zijn reacties op de dalende vaccinatiegraad bij ‘gewone’ infectieziektes. Zo’n wetje is bij lange na niet genoeg om het hele land snel te immuniseren voor Covid-19.”
De discussie over zo’n indirecte verplichting wordt momenteel in alle hevigheid gevoerd. Is het juridisch haalbaar om mensen de toegang tot een festival, concert of vliegtuig te ontzeggen als ze niet gevaccineerd zijn?
“Zeker. Je kunt allerlei rechten – dat is afgelopen half jaar wel gebleken – inperken op basis van de volksgezondheid. Dat is een legitiem doel. Mits die inperking ook een wettelijke grondslag heeft, noodzakelijk en proportioneel is.”
Toch zegt Hugo de Jonge, minister van Volksgezondheid, dat er geen juridische basis is voor verplichte vaccinatie. Heeft hij ongelijk?
“Je mag de uitoefening van fundamentele rechten inperken, maar alleen als dat niet gaat met lichtere middelen. Als je de benodigde vaccinatiegraad kunt bereiken op basis van vrijwilligheid, moet je dat volgens het recht eerst doen. Gedwongen vaccinatie is in die zin altijd subsidiair. Vervolgens mag het alleen als er een wet is aangenomen die dit mogelijk maakt. Die is er nu nog niet. En het is ook moeilijk voorstelbaar dat men in een land met de Nederlandse traditie komt tot zo’n wetgeving.”
Mag een café mensen weigeren bij de deur? Kan een grote werkgever, zoals de Erasmus Universiteit of de Gemeente Rotterdam, haar werknemers verplichten om een vaccin te halen?
“Dat zijn twee verschillende dingen. Het lijkt mij voor een horecagelegenheid, festival of vliegtuigmaatschappij geen probleem om een deurbeleid te voeren. Op de werkvloer is natuurlijk sprake een arbeidsovereenkomst. Die zou dan gewijzigd moeten worden. Daar zou je een arbeidsjurist naar moeten vragen. Bij het aannemen van nieuw personeel, bijvoorbeeld in de zorg, zou je vaccinatie wel als eis kunnen stellen.”
Vindt u het slim om in te zetten op verplichte vormen van vaccinatie, al dan niet indirect?
“Niemand wil dwang. En als dat niet hoeft, moet je dat ook niet doen. Nederland heeft altijd een hoge vaccinatiegraad gehad. En zelfs de daling van de vaccinatiegraad, waar de afgelopen jaren veel paniek over was, is alweer gestagneerd, domweg door stevig campagne te voeren. In Italië had men ook last van een dalende vaccinatiegraad en heeft verplichting het aantal vaccinaties enorm opgestuwd. Maar er zijn ook landen die al lang een systeem van verplichte vaccinatie hebben en tegelijkertijd kampen met een hele lage vaccinatiegraad. Dus verplichting is lang niet altijd effectiever.”
Volgens critici is een vaccinatieplicht koren op de molen van complotdenkers die ervan overtuigd zijn dat dit een onderdeel is van een plan van Bill Gates om de halve wereldbevolking uit te roeien.
“Dat zou goed kunnen.”
Vindt u het vervelend dat de antivaxers, ook al is het een hele kleine groep, telkens zoveel aandacht krijgen in het publieke debat?
“Nee. Ik ben groot voorstander van een absolute vrijheid van meningsuiting. Antivaxers mogen zeggen wat ze willen. Ik geloof in de kracht van argumenten. En ik heb weinig twijfels over de uitkomst van zo’n discussie. Het geluid van de antivaxers zal het afleggen tegen het harde wetenschappelijke bewijs, mits dat goed wordt verkocht in termen van voorlichting. En als mensen zich echt niet willen laten vaccineren zijn ze daarin vrij. Het is alleen wel goed te beseffen dat ze die vrijheid genieten dankzij al die mensen die zich wél laten vaccineren. Ik ben heel benieuwd hoe deze discussie, met de antivaxers én de mensen uit de orthodox-protestantse gemeenschap, zal verlopen. Dat zal heel slim gedaan moeten worden. Het vertrouwen in instituties als wetenschap, democratische politiek en gezondheidszorg zal op de proef worden gesteld.”
U gaat de prik wel halen toch?
“Jazeker. Ik wacht keurig mijn beurt af. En ik zou iedereen adviseren dat ook te doen.”
Zodra ouderen en mensen met een zwakke gezondheid gevaccineerd zijn kunnen de coronamaatregelen afgeschaald worden. Ouderen en zwakkeren belanden niet in het ziekenhuis want ze zijn gevaccineerd. Voor mensen die niet in de risicogroep vallen is het niet zo erg als ze toch corona oplopen: ze worden een weekje flink ziek maar belanden doorgaans niet in het ziekenhuis. Het deels op slot houden van de maatschappij levert dan veel meer schade op; de zorg is dan immers grotendeels al ontlast.
Ik zou zéker de eerste paar vaccinatierondes sowieso voorbij laten gaan tot de kinderziektes eruit zijn. Wéés niét zo’n typisch pretentieuze “kijk-mij-eens-voorop-lopen-hero”. Alles wat én onder tijdsdruk én met voornamelijk commerciële léés: financiële motieven is gemaakt is lévensgevaarlijk. Binnen een jaar al zullen wat mensen zich bij hun arts melden met klachten en aandoeningen zoals verkleurende nagels, bulten aan de binnen- en buitenkant van het schedeldak en je kan het zo gek niet bedenken wàt allemaal, maar welke in ieder geval niéuw zullen zijn voor de wetenschap. Je arts zal dan zeggen: “omdat het voor iedereen nieuw is mag u de aandoening zélf een naam geven”. En als je zo’n pretentieuze “kijk-mij-eens-voorop-lopen-hero” bent maakt dat àlles weer goed toch?
Reageren niet meer mogelijk.