‘Corona zet een vergrootglas op verschillen tussen arm en rijk’

Hoe gaat het in Afrika momenteel?

“Het virus is er nog helemaal niet zo wijdverspreid als in andere delen van de wereld. Er zijn slechts een aantal gevallen bekend. Aan de ene kant kun je verwachten dat het virus, als het daar aankomt, flink gaat huishouden. Er is in sommige gebieden sprake van ondervoeding en van medische voorzieningen die ver beneden peil zijn. In Ethiopië gaat het om nog geen vijftig IC-bedden op een bevolking van meer dan honderd miljoen mensen. Dat is reden tot grote zorg. Aan de andere kant is het een continent waar 60 procent van de mensen onder de dertig is. Het zou kunnen dat het virus zich daardoor heel anders verspreidt dan bij ons en juist veel minder slachtoffers maakt. Maar we weten het simpelweg niet.

“Wat we al wel kunnen zien is hoe er politiek gereageerd wordt. En dan zijn er een aantal overheden die, in afwachting van het virus, de sprong hebben gemaakt naar hele strenge maatregelen. Buitenproportioneel als je het mij vraagt. In Congo bijvoorbeeld, was één coronageval bekend, van iemand die in Frankrijk naar een conferentie was geweest. Maar de president heeft niettemin, van het ene op het andere moment, wekenlang het land op slot gegooid. Een promovendus van mij woont in Bukavu, in het oosten van Congo, met een gezin van vijf kinderen. Maar het moment dat de lockdown werd afgekondigd zat hij voor werk een provincie verderop, en zijn vrouw was in Kinshasa. Hele families worden door zo’n maatregel uit elkaar getrokken.”

En dan is dit nog een gezin dat het relatief goed geregeld had. De effecten zijn voor een groot deel van de Afrikaanse populatie desastreus, toch?

“Er is sprake van een grote informele economie. Mensen leven met de dag. Een lockdown betekent: geen geld. Want er is totaal geen vangnet. Tegelijkertijd is onduidelijk hoe mensen zich gedragen als de regering het land afsluit. Als Mark Rutte ons via de televisie vraagt of we alsjeblieft thuis willen blijven, doen we dat. Maar in veel Afrikaanse landen heeft niemand vertrouwen in de overheid. Ze denken: het zal wel. Bovendien doen allerlei fabels de ronde over zo’n virus. Dat hebben we bij ebola gezien. Mensen geloofden niet dat het bestond. In plaats van patiënten naar het ziekenhuis te brengen, werden ze thuisgehouden en verstopt. Want ze wisten: als we hem of haar wegbrengen, mogen we er nooit meer bij.

“Ik vind het dan ook heel onverstandig als er in landen als Congo zo extreem top-down gereageerd wordt, met politie en leger erbij. Je moet gebruikmaken van bestaande instituties. Van de scholen, de kerken, van vrouwenorganisaties. Als je die sluit, krijg je deze crisis niet bedwongen.”

U volgt al lange tijd kritisch de manier waarop overheden, hulporganisaties en NGO’s reageren op humanitaire rampen. Wat zijn de belangrijkste dingen die verkeerd gaan?

“In de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw heerste het idee dat hulptroepen de boel helemaal moesten overnemen. Hulp was top-down, hiërarchisch en internationaal georganiseerd, of het nou ging om de Verenigde Naties, Artsen Zonder Grenzen of Oxfam Novib. Allemaal een hoofdkwartier in Europa, na een ramp werden ze ingevlogen en kwamen ze de boel wel even regelen. Er was weinig vertrouwen in de lokale bevolking, met de bizarre veronderstelling dat je, als je een natuurramp meemaakt, niets meer kunt en alleen nog slachtoffer bent. Terwijl: als je gisteren bakker was, ben je dat vandaag nog steeds. Dan moet er niet iemand komen om het hele dorp van eten te voorzien, dan stort je handel in elkaar.

“Op die manier van werken was wel wat kritiek, maar vooral in de marge, van hulpverleners die het mis zagen gaan en van wetenschappers als ik. Sinds de eeuwwisseling is die kritiek mainstream geworden. De Wereldbank, de VN, grote donoren, Nederland, Engeland, de Verenigde Staten – allemaal hebben ze hun verhaal veranderd. Men zegt: we moeten uitgaan van de kracht die mensen zelf hebben, van hun resillience zoals dat heet. Het dominante idee is geworden: mensen kunnen zichzelf helpen, wij moeten hen daarbij slechts ondersteunen.”

Zijn we beter geworden in mensen helpen?

“Aan de ene kant wel. Er wordt veel geëxperimenteerd, en dat leidt tot mooie dingen. Maar we moeten nu weer uitkijken dat we niet doorslaan in dat geloof in zelfredzaamheid. Dat we het automatische gevoel van ‘een vluchteling moet je helpen’ kwijtraken en mensen in de steek laten. Er is een enorme onverschilligheid aan het ontstaan over mensen die vanuit Afrika Europa proberen te bereiken en nu vastzitten in Libië of Lesbos. Bijna dat mensen denken: best, verdrink maar in de Middellandse Zee, had je maar niet in zo’n bootje moeten stappen.”

Gelooft u nog in internationale solidariteit?

“Ik houd vast aan mijn optimisme, maar dat is meer een keuze. Hannah Arendt zei ooit: in tijden van de vreselijkste crisis zijn het niet de leiders en de ideeën die ons erdoorheen helpen, maar het feit dat allerlei mensen op allerlei plekken hele kleine lichtjes brandende houden. Als een vuur dat onverzettelijk blijft smeulen. Dat is wat mij gaande houdt.”

Wat betekent deze pandemie voor de ongelijkheid tussen arm en rijk?

“Die toenemende ongelijkheid is al langer bekend. Corona zet daar een vergrootglas op. De pandemie creëert in die zin geen ongelijkheid, maar geeft ons een lens om te zien hoe die ongelijkheid zich dagelijks op allerlei manieren manifesteert. Het is wrang dat corona veroorzaakt is door de kosmopolitische elite die veel verdient, veel consumeert en zich met veel vliegbewegingen over de aarde verplaatst. En dat de mensen die het economisch minder getroffen hebben er het meest onder zullen lijden. Datzelfde geldt voor de klimaatcrisis. Die is ontstaan door rijke landen, door rijke mensen. En wie betaalt de prijs? Arme landen, arme mensen. Wellicht helpen deze crises om die ongelijkheid zichtbaar te maken, zodat de wereld denkt: dit moet anders.”

U publiceerde afgelopen maand, samen met 170 andere wetenschappers van acht Nederlandse universiteiten, een manifest waarin u oproept om deze crisis te zien als een wake-upcall. De wereld moet groener en eerlijker. Kunt u dat uitleggen?

“Kapitalistische samenlevingen zijn geobsedeerd door groei. Met die groei plegen we roofbouw op de aarde. De wereld moet anders ingericht worden en duurzaamheid moet daarbij, in de breedste zin van het woord, leidend zijn. Het gaat wat ons betreft om ecologische duurzaamheid én sociale duurzaamheid. De sociale spanningen die ontstaan als gevolg van die gigantische ongelijkheid zijn namelijk ook niet duurzaam. Er bestaat een grote groep mensen die er op geen enkele manier bij hoort. Die niets heeft, voortdurend weggeschopt wordt en ondertussen niet weet hoe ze de dag hierna moet overleven. Dat is oneerlijk en onrechtvaardig, maar bovendien een bedreiging voor de wereldorde.”

Hoe bedoelt u?

“Dat gaat om de grote vluchtelingenstromen die we de afgelopen jaren op gang hebben zien komen, maar ook om rellen in de voorsteden van Parijs. Ongelijkheid leidt tot allerlei vormen van conflict, sociale onrust, criminaliteit.”

Het Afrikaanse continent is ook een stuk rijker geworden toch?

“Sinds ik in de jaren tachtig voor het eerst in Afrika kwam, zijn sommige condities absoluut verbeterd. Maar er is fel debat over deze vraag. Er zijn eigenlijk twee scholen. De ene school zegt: armoede is afgenomen, want hoewel de verschillen tussen arm en rijk groter geworden zijn, zijn mensen aan de onderkant in absolute zin rijker geworden. Volgens de andere school is er dusdanig veel verborgen armoede, dat de cijfers en modellen die gebruikt worden ongeldig zijn.”

De complexe conclusie kan ook zijn: het kapitalisme, waarmee we roofbouw plegen op de aarde, is wel degelijk de beste manier om de onderkant uit de ellende te trekken.

“Dat kan, maar dan nog staat buiten kijf dat het eerlijker kan. Er is een hele kleine groep mensen, 1 procent van de wereldbevolking, die de helft van al het geld in handen heeft. Hoeveel rijkdom zou het opleveren als die net als jij en ik tussen de 35 en 50 procent belasting zouden betalen? Daarmee zouden we zoveel IC-bedden kunnen organiseren als we wereldwijd maar nodig hebben. Corona confronteert ons met een grote behoefte aan middelen om publiek in te grijpen. Die middelen kunnen er komen door nog harder te groeien, door meer roofbouw te plegen. Maar ik denk dat we de aanwezige middelen eerlijker moeten verdelen. Ik zou hartstochtelijk pleiten voor meer belasting voor bedrijven en rijke individuen die tot nu toe telkens hele creatieve manieren vinden om aan welk fiscaal regime dan ook te ontsnappen.”