Hoe corona de arbeidsmarkt kan resetten: ‘Het zou mooi zijn als we nu inzien dat vijf uur per dag werken voldoende is’

Welke gebreken van de arbeidsmarkt worden door de huidige crisis blootgelegd?

“De dualisering van de arbeidsmarkt, oftewel de tweedeling tussen mensen met een vast contract en de rest. Dat zie je aan het steunpakket van de overheid voor zzp’ers en flexwerkers. Zij hebben het zwaar en staan als eerste op straat, denk bijvoorbeeld aan de ontslagen bij KLM. Op hen wordt als eerste bezuinigd. Dat is geen hogereschoolwiskunde, dat zie je in een normale economische conjunctuur ook. Nu wordt het alleen extra duidelijk. Vorige week zei iemand van de FNV dat ze heel veel meldingen krijgen van mensen die in hun proeftijd zaten en zonder opgave van reden ‘toch maar niet’ te horen krijgen. Sommige groepen hebben het nu extra zwaar. De praktisch geschoolden, mensen met een niet-westerse achtergrond, mensen met minder sociaal of economisch kapitaal. De mensen die nu naar de noodloketten gaan schommelen vaak al rond het bestaansminimum. Op basis van eerdere onderzoeken denk ik dat dit een kwart tot een derde van alle zzp’ers is.”

Wat zou hier een oplossing voor zijn?

“Ik heb een tijdje gewerkt bij de Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid. We hebben toen twee verkenningen gemaakt over flexwerk en robotisering. Daaruit bleek dat er scheidslijnen zijn tussen mensen met een vaste aanstelling en flexwerkers als het gaat om  kwaliteit van werk, loon en arbeidsomstandigheden. Een van de aanbevelingen, waar ik ook heel erg voor ben, is zorgen voor sociale zekerheid voor alle werkenden, in plaats van voor werknemers, zzp’ers of uitzendkrachten. Want of je nu langdurig ziek wordt of met een crisis te maken hebt, het raakt ons allemaal. In Nederland worden vaak pleisters aan de achterkant geplakt. Waarom niet de risico’s aan de voorkant ondervangen? Natuurlijk kiest een ondernemer voor een bepaald risico, zoals inkomensverlies bij teruglopende opdrachten, maar waarom zijn zzp’ers niet verzekerd voor risico’s die ze niet kunnen beïnvloeden? Neem langdurige arbeidsongeschiktheid, jij kunt net zo goed aangereden worden als ik.”

Hoe zou je die sociale zekerheid vorm kunnen geven?

“Je kunt van arbeidsongeschiktheid een publieke verzekering maken in plaats van een werknemersverzekering. Andere landen hebben een individueel rugzakje, waar vanaf je geboorte geld in wordt gestort door de overheid. Dat kun je opmaken aan scholing, of aan sociale uitkeringen. Zzp’ers kiepen daar dan verplicht een percentage van hun omzet in en werknemers een percentage van hun bruto loonsom. De tegenwerping is vaak dat er hierbij weinig solidariteit is, dus je moet altijd minimumbuffers aanhouden, zoals een bijstandsuitkering. Als we na de crisis op deze manier kunnen nadenken over werk en zekerheid lijkt me dat persoonlijk heel fris.”

Komen we de crisis slimmer uit denk je?

“Nederland heeft de publieke zaak een beetje verwaarloosd, met alle bezuinigingen en decentralisaties de laatste vijf jaar. Daarom hebben we recent niet alleen boeren op het Malieveld gezien, maar ook mensen uit de zorg en het onderwijs die protesteerden tegen de hoge werkdruk, lage salarissen en personeelstekorten. Het gaat uiteindelijk om maatschappelijk draagvlak voor politieke keuzes tussen privaat en publiek. Ga je bijvoorbeeld meer belasting betalen om leraren hogere salarissen te kunnen betalen?

“Kim Putters, directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau, zei laatst in Nieuwsuur dat de publieke zaak nu weer belangrijker lijkt te worden. Net als hij ben ik benieuwd of we, als we uit de crisis zijn, de beroepen waarvoor we nu op de balkons staan te klappen blijvend zullen herwaarderen. Of zijn we alles na een jaar weer vergeten, zoals bij de economische crisis het geval was? We hebben namelijk nog steeds de hoogste hypotheekschulden van Europa. Ik vraag me af of we echt leren van grote, externe schokken. Daar ben ik wel wat cynischer over geworden.”

Wat is het grootste voordeel van deze crisis?

“Dat we massaal thuiswerken. Normaal mag maar 30 procent van de werkende Nederlanders thuiswerken. Dat is grotendeels een vertrouwensprobleem, blijkt uit arbeidspsychologisch onderzoek: managers die denken dat jij lekker rondjes gaat rijden door Rotterdam als je thuiswerkt. Het is mij een raadsel waarom, want we hebben steeds meer hoogopgeleiden in Nederland. Het lijkt erop dat managers gewoon wat te managen moeten hebben, in plaats van dat ze aansturen op output. Ze willen je toch graag zien, dat zie je ook aan het continue videobellen. Hopelijk merken ze in deze crisis dat die controle lang niet altijd nodig is.”

Waarom is thuiswerken goed?

“Je bent veel productiever. In deze gekke tijd, met kinderen thuis, natuurlijk niet. Maar je hoeft niet naar vergaderingen, je wordt niet afgeleid door collega’s in de kantoortuin. Ik zeg niet dat mensen vier, vijf dagen in isolement moeten. Dat is ook niet gezond, want je moet contact hebben met anderen om ideeën op te doen. Maar waarom zou je werknemers niet het vertrouwen geven om een of twee dagen thuis te werken als ze dat willen?”

Is een van de oorzaken van burn-outs niet dat mensen hun werk juist te veel naar huis nemen?

“Natuurlijk. Naast vertrouwen is een goede werk-privébalans een van de redenen om niet altijd thuis te werken. Tegelijkertijd geldt dat je dit zelf in de hand hebt. Je kunt zelf die laptop dicht klappen. Je kunt je dag gewoon indelen. Kom op mensen, dat is ook een stukje eigen verantwoordelijkheid.”

Moet je mensen niet tegen zichzelf beschermen?

“Mensen zijn niet altijd even rationeel, maar dat vind ik wel heel erg paternalistisch. Ik heb de politiek weleens horen zeggen dat ze het recht zouden moeten invoeren om ‘niet bereikbaar te zijn’. Dan zou je toch wat meer vertrouwen in het individu moeten hebben. Net zoals de massale verontwaardiging over de mensenmassa’s op het strand en de Haagse markt. Als je al die mensen bij elkaar optelt zijn dat grofweg gegokt misschien tien- tot twintigduizend mensen op de 17 miljoen. Een overgrote meerderheid van de mensen denkt gelukkig wél na. Maar het alledaagse en de dingen die wel goed gaan, dat is minder interessant om over te berichten in de media, dan die onverantwoorde mensen in de rij voor een lekkerbekje bij Simonis in Scheveningen.”

In het kader van quarantaine: is het met burn-out als nummer één ziekte misschien maar goed dat mensen het nu verplicht rustig aan moeten doen?

“De vraag is of het mensen echt rust geeft. Over het algemeen denk ik van wel. Misschien is er wel een stukje bezinning, maar net als met de huidige waardering voor zorg en het onderwijs is het de vraag of het beklijft. Het is sowieso goed als er een fundamentele discussie over op gang komt zoals: wat is de waarde van werk straks? Het is in Nederland nooit zo geland, maar er is best veel onderzoek dat laat zien dat je vijf, hooguit zes uur per dag productief bent. Het zou mooi zijn als we nu met zijn allen inzien dat vijf uur per dag werken voldoende is om dezelfde effecten te hebben op de bedrijfsprestaties. En dat we dan zeggen: ‘Mensen, misschien moeten we naar kortere werkweken.’ Dat zou een hele grote opbrengst zijn. Dat je straks korter en onafhankelijk van een plek kunt werken. Tenzij de productiviteit deze weken als een zwarte piste naar beneden is gehold natuurlijk.”