Het sluiten van de Iran-deal gaf de internationale gemeenschap in 2015 een sprankje hoop, zegt Michal Onderco, universitair docent Internationale betrekkingen en kenner van Irans nucleaire programma. Dat Trump zich nu terugtrekt kan verstrekkende gevolgen hebben. “Als je in Pyongyang zit, maakt dit wel duidelijk hoeveel het woord van de VS waard is.”
Michal Onderco is universitair docent International Relations aan de Erasmus School of Social and Behavioural Sciences (ESSB). Hij is gespecialiseerd in geopolitiek, buitenlandbeleid en non-proliferatie en promoveerde op een onderzoek naar de invloed van Irans nucleaire programma op het buitenlandbeleid van Inda, Brazilië en Zuid-Afrika.
Was het een goede deal?
“Critici vinden het Joint Comprehensive Plan of Action (JCPOA), zoals het officieel heet, te beperkt. Het zou zich alleen richten op het nucleaire programma van Iran en niets doen aan de andere problemen die het land veroorzaakt. Denk bijvoorbeeld aan haar agressieve buitenlandbeleid, de steun aan diverse terroristische groeperingen en de voorraad ballistische raketten, die in de regio als een groot probleem wordt gezien. Langs die meetlat is het inderdaad een slechte deal.
“Maar op het gebied van die hele specifieke zorg, die al lange tijd bestond over Irans nucleaire ambities, is hij enorm succesvol. Bijna tien jaar lang is door allerlei landen geprobeerd om Iran te stoppen. Met sancties, maar ook met bijvoorbeeld Stuxnet, het virus dat de nucleaire infrastructuur beschadigde. Tevergeefs. Met de handtekeningen onder JCPOA in 2015 lukte dat wel: Iran kan gedurende de looptijd van de deal – vijftien jaar – geen nucleaire wapens maken.”
Weten we dat zeker?
“De meeste tijd wordt bij dit soort deals besteed aan het uitonderhandelen van de controles: waar mag je allemaal kijken om te checken of iemand zich echt aan de regels houdt. Het internationale atoomagentschap IAEA mag alle installaties bezoeken. Je kunt uranium niet verstoppen als een pak suiker. Er blijven altijd radioactieve sporen achter. Bovendien ligt Iran nog steeds onder een vergrootglas bij de geheime diensten van bijvoorbeeld de VS en Israel. En ook die zeggen: Iran werkt niet aan een nucleair wapen.”
Waarom zijn de Verenigde Staten er dan toch uit gestapt?
“Iran is nog steeds een bad ass in de regio. In ruil voor het stilleggen van het nucleaire programma, zijn er allerlei eerder opgelegde sancties opgeheven. Wat Trump volgens mij het meeste dwars zit, is dat er miljarden dollars aan bevroren Iraanse assets zijn vrijgegeven die nu geïnvesteerd kunnen worden in allerlei onfrisse zaken, zoals het steunen van Assad in Syrie.”
Heeft hij een punt?
“Dit soort dingen heeft Iran altijd gedaan, ook voor de deal over het nucleaire programma. Dus nee.”
Wat betekent het dat de VS zich terugtrekken?
“De gevolgen zullen het eerst merkbaar worden voor Europese bedrijven die de afgelopen jaren in Iran zaken zijn gaan doen. Eerst kon dat niet, omdat zowel de VS als Europa daar sancties op hadden staan. Maar vorig jaar heeft Total bijvoorbeeld een deal gesloten om olie te gaan boren. Dat is een Frans bedrijf, dus in principe geen probleem, want van Europa mag het. Maar van de VS, waar het bedrijf ook actief is, niet. Datzelfde geldt voor Airbus, die na 2015 ineens een order kreeg voor tweehonderd vliegtuigen.
“Dit soort bedrijven krijgen te maken met enorme onzekerheid. Het zou namelijk kunnen dat de VS dit soort bedrijven vrijstelling van de sancties geeft. Maar het kan ook dat de Amerikanen toch besluiten te gaan handhaven. Tot de extremere sancties behoort bijvoorbeeld dat de US Treasury een bedrijf de mogelijkheid ontneemt om dollars te gebruiken. Dan kun je als grote onderneming wel inpakken.”
EU-president Donald Tusk zei vorige week op Twitter: “Met zulke vrienden heb je geen vijanden nodig.” Dat is ongekend felle taal. Wat betekent dit voor de relatie tussen de VS en Europa?
“Al zeker sinds de Tweede Wereldoorlog gelden de VS en Europa als bondgenoten. En nu zegt Trump in feite: het boeit me niet wat onze Europese vrienden denken. Dat is nogal wat. Nu is het wel zo dat er elke tien jaar wel een relatiecrisis is. In de jaren tachtig rond de raketten van de Sovjet Unie, in de jaren negentig met de Balkanoorlog, in 2003 naar aanleiding van de Irak-oorlog. En er is altijd wel iemand die claimt: dit is het einde van de trans-Atlantische alliantie. Wat nieuw is, is dat Europese leiders nog nooit zo ferm hebben gepleit voor Europese zelfstandigheid. Ook op militair vlak.”
Is dat een goede zaak?
“Misschien wel. Maar veel Europeanen zijn er nog niet klaar voor. Niet voor die verregaande Europese integratie en niet voor een serieuze investering in buitenlandse veiligheid. Ga maar na. In Nederland – dat momenteel veel minder aan defensie uitgeeft dan de NAVO-richtlijn van 2 procent van het BNP – zou dat ten koste moeten gaan van bijvoorbeeld sociale zekerheid en ouderenzorg. Kun je je het debat voorstellen?”
Iran zegt nu: wij houden ons aan de deal, ook zonder de VS. Betekent dat dat er voorlopig geen reden tot paniek is?
“Ze zullen eisen dat de EU zich aan de afspraken houdt. Dus op zich niks aan de hand. Ware het niet dat het de vraag is of Europa haar beloftes – meer investeringen, meer economische samenwerking – kan waarmaken nu de VS eruit zijn. Want ook als je de nieuwe sancties vanuit de VS buiten beschouwing laat: zakendoen in Iran is ingewikkeld, daar begin je als Europees bedrijf niet zomaar aan.”
Wat als Iran zich toch terugtrekt?
“Er zijn veel gespannen relaties in het Midden-Oosten, zelfs als je het niet over Israël hebt. Allereerst is er de langlopende strijd tussen Saudi-Arabië en Iran over leiderschap in de regio. Ze steunen beiden gewapende milities die lijnrecht tegenover elkaar staan. Als Iran weer een kernwapen gaat bouwen, wil Saudi-Arabië dat ook.
“Ten tweede zal Iran zich, met een nucleair arsenaal in de achterzak, nog agressiever kunnen opstellen in gewapende conflicten om het land heen. Ze hoeven minder bang te zijn voor vergelding.
“Ten derde veranderen de verhoudingen in het Midden-Oosten als blijkt dat de Verenigde Staten – traditioneel toch een beetje de handhaver in de regio – de boel niet meer onder controle heeft. Er zal meer naar andere landen gekeken worden, Rusland bijvoorbeeld.”
Wat betekent het terugtrekken uit de Iran-deal voor de situatie in Noord-Korea, waar Trump binnenkort gaat praten?
“Voor Noord-Korea is dit een reden om sceptisch te zijn over eventuele beloftes die gedaan worden.”
Bent u optimistisch over de poging om nucleaire wapens terug te dringen?
“Het zou mooi zijn, maar ik verwacht er niet veel van. Er is veel discussie over waar het heen gaat met de globale non-proliferatie. Dat de VS uit de Iran-deal stapt, is geen goed teken. Er is een hernieuwde aandacht voor nucleaire wapens.
“Voor landen als Noord-Korea geldt een nucleair arsenaal als de ultieme verzekering. Khadaffi gaf zijn nucleaire programma op en een paar jaar later was hij out of power. Oekraïne deed haar nucleaire wapens weg en werd vervolgens binnengevallen door Rusland. Als je goed leest wat Noord-Korea wil, hebben ze het over het uitbannen van nucleaire wapens. Als in: iedereen doet ze weg en we leven als een grote happy family verder. Maar als enige hun atoomwapens inleveren? Dat gaan ze nooit doen.”
Wat is de grootste nucleaire dreiging op dit moment?
“Als ik een inschatting moet maken: een schijnbaar kleine crisis die uitloopt op een onvoorziene uitwisseling van nucleaire bommen. Dit jaar beleeft de Able Archer Exercise zijn vijfendertigjarig jubileum. Dat was een meerdaagse Amerikaanse oefening die de Russen interpreteerden als de start van een intercontinentale raketaanval. Men dacht toen echt dat de wereld verging. Het is niet waarschijnlijk, want de communicatie over en weer verloopt veel beter en zowel de NAVO als Rusland hebben hier geen belang bij. Maar als er iets gebeurt, is het dat.”
Cyril Widdershoven schrijft in het FD van 25 mei met meer kennis van zaken over Trumps verstandige beslissing
Reageren niet meer mogelijk.