In Saoedi-Arabië slaan we Darwin even over

In de woestijn aan de rand van de stad Riyad ligt een enorme, gloednieuwe universiteitscampus. Het is voor bezoekers alsof ze in een moderne vertelling van Duizend-en-één-nacht zijn beland. No men from this point, staat er bij de ingangen. Op de campus van de Princess Nourah-universiteit (voluit Princess Nourah Bint Abdulrahman University geheten, vernoemd naar de zus van de eerste koning van Saoedi-Arabië) mogen geen mannen komen. Als een man college geeft, gaat dat via een videoverbinding. Het is de grootste vrouwenuniversiteit ter wereld, met meer dan 50.000 studentes.

Drie jaar geleden ging er een bachelor Klinische Psychologie van start, de eerste in het land, vormgegeven door psychologen van de Erasmus Universiteit naar Rotterdams model. De eerste lichting studenten zit nu in het derde jaar. Daarna moeten ze nog een stage van een jaar doen, en de bedoeling is dat een aantal van de Saoedi-Arabische psychologes in spe naar Rotterdam komt voor een master.

“Het opzetten van een nieuwe opleiding was een enorme uitdaging”, vertelt Benjamin de Boer, opleidingscoördinator van Klinische Psychologie in Saoedi-Arabië. “Van de komma’s op de slides tot overleg met de rector, het moest allemaal van de grond af aan worden opgezet.” Henk van der Molen, decaan van de Faculteit der Sociale Wetenschappen, overziet samen met oud-rector Henk Schmidt het geheel vanuit Rotterdam. Zij zijn vanaf het begin betrokken geweest en komen al een jaar of tien regelmatig op een andere universiteit in Riyad, de King Saud Bint Abdulaziz University, om workshops over probleemgestuurd onderwijs te geven. “We benadrukken daarbij graag de kwaliteit van onze psychologiebachelor”, vertelt Van der Molen. Dus toen ze werden benaderd door de Princess Nourah-universiteit om een vergelijkbare bachelor op te zetten in Riyad, werd er na veel overleg een overeenkomst gesloten.

“Het programma kon grotendeels naar het Engels vertaald worden. Dat waren twee vliegen in één klap, want we wilden in Rotterdam ook een Engelstalige psychologiebachelor beginnen”, zegt Van der Molen. Die vertaalslag naar Saoedi-Arabië heeft wat meer voeten in de aarde dan alleen de readers in het Engels vertalen en de naam Karel vervangen door Achmed. “Het is belangrijk dat voorbeelden aansluiten bij de leefwereld van de studenten”, legt Van der Molen uit. “In Nederland gaan veel voorbeelden over bijvoorbeeld een date in de bioscoop of een ontmoeting in het café.” Dat kan niet in een van de meest conservatieve landen in het Midden-Oosten. Bioscopen en alcohol zijn er verboden, en ontmoetingen tussen mannen en vrouwen zijn er nauwelijks voor het huwelijk. “Het is niet alleen taboe om met dat soort voorbeelden aan te komen, ze begrijpen het ook niet. Ze kunnen zich niet voorstellen hoe een date in de bioscoop eruit ziet.”

Van der Molen pakt een reader van zijn bureau om een voorbeeld te laten zien uit de psychoanalytische hoek, om studenten te leren over driften: Ahmed is a Saudi Arabian man, living in Riyadh. He is a man of faith, and prays five times a day. He is opposed to people smoking and in favor of traditional marriage. Men should only see their own wives. Once a month he goes to Bahrein. For business. At least, that is what he tells the people around him. In fact he goes there to smoke and look at women that sunbathe. Die vertalingen luisteren nauw, vertelt De Boer. “Roken en naar vrouwen kijken zijn gedragingen die eigenlijk niet door de beugel kunnen, maar nog wel begrijpelijk zijn. We hadden ook kunnen schrijven dat Ahmed gaat drinken in Bahrein, maar dat zou een stap te ver zijn.”

Het zijn onschuldige aanpassingen, bedoeld om in te spelen op de leefwereld van de studentes. Een aantal wijzigingen om rekening te houden met culturele en religieuze gevoeligheden is fundamenteler. Evolutiepsychologie is bijvoorbeeld geschrapt als vak, vertelt Van der Molen. De Boer: “We mogen Darwin niet noemen en niet zeggen dat de mens afstamt van de aap.”

Toch zitten de principes van de evolutietheorie er wel in. “Daar stond ik persoonlijk op”, zegt De Boer. “Waarom zijn mensen groepsdieren? Waarom klampt een kind zich aan zijn moeder vast? Dat zijn evolutionaire principes. Als los vak is het eruit gehaald, maar bij biologische psychologie zitten de details er wél in. We gaan geen leugens vertellen, maar we kijken hoe we het zo kunnen uitleggen dat het te accepteren en te begrijpen is.”

Dat geldt bijvoorbeeld ook voor homoseksualiteit, vertelt Saskia Hofman, die de eerste twee jaar als docent bij de opleiding werkte. “Het heeft weinig zin om van de studenten te verwachten homoseksualiteit als gegeven te beschouwen en te accepteren. Ze weten dat het bestaat, maar ze begrijpen het vaak niet. Maar je kunt het wel bespreekbaar maken door ze te laten discussiëren over gender.” Als een van de studenten het verwerpelijk vindt, kan een docent uitleggen dat ze er als psycholoog toch mee te maken kan krijgen. “Dan gaan studenten in ieder geval inzien dat er verschillende manieren zijn om na te denken over gender.”

“Je zou verwachten dat je dagelijks bezig bent met wat wel en niet acceptabel is”, zegt De Boer. In de praktijk valt dat erg mee. Veel psychologie betreft alledaagse problemen. “Ook in Saoedi-Arabië zijn ze bang voor spinnen.”

De psychologiebachelor aan de Princess Nourah-universiteit werkt net als die in Rotterdam met probleemgestuurd onderwijs (pgo). Hofman promoveert momenteel op de vraag of die onderwijsvorm ook werkt in de Arabische cultuur. “Probleemgestuurd onderwijs is een heel westerse onderwijsmethode. Het is gebaseerd op democratische principes”, vertelt Hofman. Studenten moeten kritisch nadenken en discussiëren, zelf op zoek gaan naar informatie en beoordelen wat relevant is. Waar Nederlandse studenten gewend zijn zelf na te denken, is dat voor veel Saoedische studenten nieuw. “Net als in Azië staat de docent veel centraler. Daarnaast speelt het reciteren van Koranteksten een belangrijke rol in het lager onderwijs. Dat heeft de andere vakken ook wel beïnvloed. Wat de docent zegt, schrijf je op en reproduceer je op het tentamen.”

Saoedische studenten moeten dan ook erg wennen aan pgo. Toen de bachelor van start ging, was het niveau te hoog, zegt Hofman. Vaardigheden als discussiëren en zelfstandig Engelstalige wetenschappelijke teksten lezen, was voor een deel van de studenten te hoog gegrepen. “Dat is voor pgo wel problematisch. De tutor is er alleen maar om het proces te begeleiden en het gesprek in de werkgroepen af en toe bij te sturen.” Om de studenten die nieuwe vaardigheden aan te leren zijn er extra studieklasjes opgericht.

Ondanks de initiële moeite die de studenten hebben met pgo, denkt Hofman dat de onderwijsvorm toch goed aanslaat. “Niet bij iedereen, maar bij een groot deel wel. Het slagingspercentage is ongeveer 75 procent in het eerste jaar.” Voor haar onderzoek hield Hofman onder andere interviews met de studenten om te onderzoeken of pgo werkt. Wanneer dringt de onderwijsvorm precies tot ze door? “Bij de meesten is dat aan het einde van het eerste jaar. Dan begrijpen ze dat ze de stof beter onthouden wanneer ze er zelf mee aan de slag gaan.”

De psycNoor Buermans en Sara Veerman studeerden allebei Psychologie aan de Erasmus Universiteit en werken nu als docent aan de Princess Nourah-universiteit. Via Skype vertellen ze uitgebreid over hun ervaringen. Het is uniek dat westerlingen Saoedische vrouwen te zien krijgen. Er is geen toerisme in het land en je komt er alleen maar in met een werkvisum. De meeste expats werken in het bedrijfsleven en zien de Saoedische vrouwen alleen gesluierd door een winkelcentrum lopen. Op de campus van de Princess Nourah-universiteit is dat anders. Omdat er geen mannen mogen komen, is de enige voorgeschreven kleding een lange donkere rok. Zodra de studentes de campus op komen, gaan de sluiers af en de abaya’s (lange gewaden van de schouders tot de grond, die alle vrouwen verplicht dragen in het openbaar) uit.

“Er komen hippe, vlotte meiden onder vandaan”, vertelt Veerman. “Die meestal dik in de make-up zitten.” Buermans: “Als je in Nederland iemand in een boerka ziet lopen, roept dat toch een soort onbewuste angst op. Vrouwen hebben door zo’n sluier letterlijk en figuurlijk geen gezicht. Nu we ervaren dat bijna iedereen hier gesluierd over straat gaat, maar ook zien wie eronder vandaan komen, wordt dat beeld veel genuanceerder.” Voor Veerman en Buermans krijgen de vrouwen een gezicht, een eigen identiteit. “Ondanks de uiterlijke cultuurverschillen, kom je erachter dat we als mensen juist meer overeenkomsten hebben”, zegt Buermans.

Een rijke studentencultuur zoals in Nederland is er niet in Saoedi-Arabië. Er worden wel wat activiteiten georganiseerd voor studenten, maar die zijn ‘s ochtends, nooit buiten de collegetijden om. “Er is sowieso niet echt een entertainmentcultuur”, vertelt Veerman. “We vragen de studenten wel eens naar hun hobby’s of hun weekendbesteding, en dan staat going out with family altijd op één. Als ze al iets persoonlijks noemen, is het watching movies, wat ook thuis gebeurt.” Dat is ook wel begrijpelijk, vult Buermans aan, want binnen de familie kunnen meisjes zich vrijer gedragen. “Ze hoeven zich niet te bedekken en kunnen wel communiceren met mannelijke familieleden.”

Een van de meest bijzondere ervaringen voor Veerman was dat een van de studentes eerder weg moest uit college omdat ze voor het eerst de man ging ontmoeten aan wie ze misschien uitgehuwelijkt zou worden. “Het beeld van een gearrangeerd huwelijk is vaak dat een vrouw in een kamer wordt gezet en de man ontmoet met wie ze gedwongen gaat trouwen. Maar dit meisje was ontzettend zenuwachtig en keek ernaar uit, alsof het een eerste date was. De andere studentes wensten haar allemaal succes. Achteraf vertelde ze uitgebreid over wat ze had besproken met de man, en dat ze waarschijnlijk ja zou gaan zeggen.”

Ondanks de enthousiaste verhalen van de betrokkenen, rijst de vraag waarom de Erasmus Universiteit dit nu eigenlijk doet: samenwerken met een land dat de mensenrechten niet bepaald hoog in het vaandel heeft staan. Hoewel vrouwenonderwijs en arbeid voor vrouwen steeds meer geaccepteerd worden, zijn gelijke rechten nog niet aan de orde. Het rechtssysteem is gebaseerd op een vrij letterlijke interpretatie van de sharia. Het land kent nog steeds lijfstraffen en de doodstraf, meestal in het openbaar uitgevoerd.

Het banaalste antwoord is geld. De universiteit heeft het programma verkocht aan de Princess Nourah-universiteit in combinatie met een contract voor vier jaar, dat vooral inhoudt dat de kwaliteit vanuit Rotterdam bewaakt wordt en de EUR ervoor zorgt dat er ieder jaar vier nieuwe docenten worden aangenomen. Wat het de faculteit precies oplevert, wil Van der Molen niet vertellen. “Dat is een soort bedrijfsgeheim, voor als we het programma nog eens willen verkopen. Maar het heeft er mede voor gezorgd dat we onze eigen Engelstalige bachelor konden starten.”

Toch is geld zeker niet de primaire reden, vertelt Van der Molen. Belangrijker is dat er in Saoedi-Arabië amper kennis over de psychologie is. Hij ziet het als zijn missie om de kennis van de psychologie over te dragen en te zorgen dat de psychische gezondheidszorg verbetert. “Er zijn maar weinig psychologen in Saoedi-Arabië, terwijl er wel veel depressie voorkomt, zeker onder vrouwen.”

Voor De Boer is emancipatie de belangrijkste drijfveer. “Ik ben geen sigaretten of auto’s aan het verkopen, maar verzorg universitair onderwijs voor vrouwen. Daar kun je moeilijk problemen mee hebben. Twintig, vijfentwintig jaar geleden was het ondenkbaar dat vrouwen er een universitaire opleiding konden volgen.” Samenwerking is een betere manier om dingen te veranderen dan een boycot, denkt De Boer. “Als je vindt dat een land iets niet goed doet, zou je je ervoor af kunnen sluiten. Maar je kunt er ook voor kiezen om van binnenuit iets te veranderen.”

We moeten ook niet te arrogant doen over vrouwenrechten en het homohuwelijk, vindt De Boer. “Die hebben we in Nederland ook nog niet zo heel lang. Als je kijkt naar de snelheid waarmee Saoedi-Arabië sociaal verandert, gaat het de goede kant op.” Natuurlijk gaan er nog veel dingen mis in het land, zegt De Boer. “Veel vrouwen worden nog steeds onderdrukt. Er vinden inderdaad nog openbare lijfstraffen plaats.” Het plein waar die lijfstraffen worden uitgevoerd, staat onder sommige expats gekscherend bekend als Chop Chop Square. Je kunt dat niet allemaal eigenhandig veranderen, denkt hij. “Ik vind het belangrijk om het te weten, maar ik kan er niet zo heel veel tegen doen. Wat ik wel kan doen, is ervoor zorgen dat een paar vrouwen een goede opleiding krijgen.”

“Vraag er alsjeblieft niet naar of ik als vrouw auto zou willen rijden in Saoedi-Arabië”, zegt Nouran Al-Moghrabi. Het is een van de vragen die Nederlanders haar altijd stellen. “Mensen hebben vaak het idee dat ik een verschrikkelijk leven heb thuis, maar dat is absoluut niet waar.”

Ze komt uit een vrij open gezin, vertelt ze. En haar vader heeft haar altijd gestimuleerd om haar carrière ten volle te benutten. Ze volgde een bachelor Educational Psychology in Bahrein, op anderhalf uur rijden van haar geboorteplaats Dammam. Vervolgens ging ze voor een master naar Wales, om haar Engels en haar onderzoeksvaardigheden te verbeteren. “Ik voldoe niet aan jullie stereotype van de onderdrukte Saoedische vrouw”, zegt ze lachend.

Na een tijdje in het grotendeels Nederlandse team van Klinische Psychologie aan de Princess Nourah-universiteit gewerkt te hebben, promoveert Al-Moghrabi nu in Rotterdam, op een onderzoek naar het reduceren van agressief gedrag. “Dat is niet zo uniek als het klinkt, hoor. Er zijn steeds meer Saoedische vrouwen die met een beurs naar het buitenland gaan voor een master of een promotie”, legt ze uit.

Het land investeert flink in de jeugd, om het academisch klimaat in Saoedi- Arabië te verbeteren. Al-Moghrabi is nog steeds in dienst van de Princess Nourah-universiteit, waar ze na haar promotie weer zal gaan werken. Door jonge wetenschappers te laten promoveren aan goede universiteiten en ervaring op te laten doen met internationale publicaties, moeten ze het wetenschappelijk onderzoek bij thuiskomst een impuls geven. En dat is precies wat Al-Moghrabi wil: een succesvolle academische carrière in Saoedi-Arabië. Het uiteindelijke doel? “Hoogleraar Klinische Psychologie worden.”