Wanneer beschouwen we eigenlijk iemand als eenzaam?

“Veel mensen verwarren eenzaamheid met sociale isolatie. Dat er niemand over de vloer komt. Maar eenzaamheid is subjectief. De gangbare definitie is: je voelt je eenzaam als er een verschil is tussen de contacten die je hebt en de contacten die je wenst. Ik geef mezelf vaak als voorbeeld. Ik heb heel weinig goede vrienden, maar een paar echte hele goeie. Er komt buiten mijn ouders niemand in mijn huis. Ik vind het heerlijk om alleen te zijn en om in mijn eigen paleisje te zitten. Ik heb geen partner, ik heb geen kinderen. Dus mijn wensen zijn vergeleken met andere mensen vrij laag. Maar dat is precies wat ik wil, dus ik voel me niet eenzaam.”

Tineke Fokkema is bijzonder hoogleraar Ageing, Families and Migration aan de Erasmus School of Social and Behavioural Sciences en als senior onderzoeker verbonden aan het Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut in Den Haag. Ze is gespecialiseerd in ouderen, eenzaamheid, intergenerationele solidariteit en migratie.

Hoe staat Nederland ervoor? Zijn we nu eenzamer dan voor corona?

“Dat ligt er heel erg aan hoe en op welk moment dat is gemeten. Neem de RIVM-cijfers als voorbeeld. In april 2020 was de eenzaamheid onder alle leeftijdsgroepen behoorlijk hoog, naar de zomer toe daalde het, en de eenzaamheid nam in de herfst weer toe. Veel onderzoeken tijdens corona vinden online plaats, waardoor bijvoorbeeld ouderen in verpleeghuizen en migrantenouderen, waarvan we vermoeden dat die kwetsbaarder zijn, vaak niet zijn meegenomen. Als ik kijk naar verschillende nationale en internationale studies, valt de toename best mee. Er zijn natuurlijk altijd groepen die het heel zwaar hebben, maar gemiddeld genomen is eenzaamheid niet sky high gegaan.”

kwestie eenzaamheid fles zee – bas van der schot
Beeld door: Bas van der Schot

Hoe kan dat eigenlijk? Mensen hebben veel minder contacten dan voor corona.

“Dat kan komen doordat mensen hun wensen naar beneden bijstellen. ‘Ik kan nu even niet verwachten dat mijn kleinkinderen langskomen’, dat idee. Dan hoef je je niet eenzaam te voelen.  Uiteraard is het aantal contacten minder geworden, vooral face to face. Maar de kwaliteit van die contacten is doorgaans gelijk gebleven. Corona heeft niet ineens de band met je kind of vriend veranderd. Meestal neemt die wel een andere vorm aan. Met mijn beste vriendin ging ik vroeger vaak uit eten, nu wandelen we heel veel. Met name de sportvrienden, de kaartclub of collega’s zijn weggevallen.”

Ik zie dat in mijn eigen omgeving: je wil een kerstdiner organiseren, maar vijftien mensen in één huis is nu toch wat te veel. Dus dan wil je iets organiseren in kleinere kring en vallen er tien af. Dat is dan al gauw een oom of tante zonder kinderen, die niet bij dat kerngezin horen.

“Ja, dat kan gebeuren, maar je kunt ook berusten in bepaalde zaken. Heel vaak denkt men: er is een eenzame oudere, hoe kunnen we die helpen? Dan wordt die persoon naar een sociale activiteit gebracht. Daar ontmoet die mensen en is dus niet meer eenzaam, is de gedachte. Maar meestal helpt dat niet. Dat is een vervelende boodschap, maar eenzaamheid zit wat complexer in elkaar. Dat kunnen we niet zomaar oplossen.

“Waarom zijn veel tachtigplussers bijvoorbeeld eenzaam? Hun partner is overleden. Hun gezondheid wordt minder, ze verliezen broers en zussen. Ja, als het chronisch is heeft eenzaamheid nadelige gezondheidsgevolgen en moet je er wat aan doen. Maar mag een persoon zich ook eens een tijdje eenzaam voelen? Ik heb ook een aantal dierbaren verloren. Toen heb ik mij heel eenzaam gevoeld. Dat heeft ook te maken met respect voor degene die er niet meer is. Kennissen vroegen dan: ga je mee uit eten? Allemaal goed bedoeld. Maar nee, laat me in mijn verdriet en geef me de tijd. Die eenzaamheid laat ook zien dat ik zielsveel van deze mensen heb gehouden. Dus ik zeg wel eens tegen hulporganisaties: duik niet gelijk op iemand. Mensen mogen ook de tijd nemen om op te krabbelen. En ja, dan is er eenzaamheid. Niet alles is maakbaar in het leven.”

Het valt op dat vooral jongeren nu veel last hebben van eenzaamheid. Waarom is dat?

“Dat is niet iets nieuws, maar vroeger was er minder aandacht voor. Jongeren hadden altijd al een grotere kans op eenzaamheid. Bij mensen van middelbare leeftijd daalt die kans, en dan neemt het bij de 80-plussers weer sterk toe. Nu komt er gelukkig veel meer onderzoek naar jongeren. Ontwikkeling van je eigen identiteit, het verbreken van je eerste relatie, verandering van of pesten op school, dat zijn allemaal redenen waarom jongeren zich eenzaam kunnen voelen. En als je net naar de Erasmus bent gegaan als internationale student en je hebt hier nog geen sociaal leven, kan dit best wel een zware tijd zijn.”

Over welke groepen moeten we ons het meest zorgen maken?

“Dan denk ik nu vaak aan ondernemers. Die hebben enorme financiële zorgen, en dat kan ook tot gevoelens van eenzaamheid leiden. En onder oudere migranten, zoals met een Turkse en Marokkaanse achtergrond, is veel eenzaamheid. Ook al voor de corona-uitbraak. Daar heb ik zelf veel onderzoek naar gedaan. Hoe kan dat nou, zou je denken: ze zijn vaak onderdeel van grote gezinnen, hebben veel contact met elkaar. Maar eenzaamheid heeft niet alleen te maken met de hoeveelheid contacten. Ook de kwaliteit van de contacten is bepalend voor gevoelens van eenzaamheid. Als er mensen langskomen die jou niet aanvoelen, of nooit vragen hoe het met je gaat, maar er alleen maar zijn, dan kun je je toch eenzaam voelen.

“Daarom word ik ook weleens moe van het stereotiepe beeld dat je vaak terugziet in tv-spotjes. Dan zie je een zielige man bij een huis naar binnen kijken, vol met mensen die genieten van een kerstmaaltijd en een kerstboom met allemaal leuke lichtjes op de achtergrond. Als je je al niet eenzaam zou voelen, dan doe je dat na zo’n spotje wel. Die sociale druk lijkt me heel erg hoog voor sommige mensen. Heel veel mensen plannen elke dag afspraken om maar niet alleen te zijn. ‘Als ik maar geëntertaind word, anders ga ik nadenken over het leven.’ Maar als je alleen bent en niet zo sterk in je schoenen staat, hoe voel je je dan als je constant de boodschap op radio en tv krijgt dat niemand alleen mag zijn met kerst? En dan denk ik: hoezo mag je niet alleen zijn met kerst?”

kwestie eenzaamheid code zwart – bas van der schot
Beeld door: Bas van der Schot

Je zou haast zeggen dat juist mensen die voor corona een overvolle agenda hadden eenzamer zijn geworden tijdens corona.

“Mensen die heel veel sociale support hadden, zien juist nu een toename van eenzaamheid. Die mensen hebben continu behoefte aan een aai, een knuffel, attentie. Als je al weinig sociale wensen hebt, dan zijn die coronamaatregelen minder heftig. Sommige studies suggereren ook wel dat mensen die al eenzaam waren, nu het idee hebben dat iedereen in hetzelfde schuitje zit en zich daardoor beter voelen.”

Wat werkt tegen eenzaamheid?

“In de wetenschappelijke adviescommissie Eén tegen eenzaamheid benadrukken we het belang van inzicht in de effectiviteit van de aanpak van eenzaamheid: welke interventies worden ingezet, waarom werken die wel of niet en voor welke doelgroep.

“Echt goed wetenschappelijk onderbouwde interventies zijn er heel weinig. Van een handjevol interventies is wetenschappelijk bewezen dat de aanpak bijdraagt aan het verminderen van eenzaamheid voor een specifieke doelgroep. Dat is bijvoorbeeld de vriendschapscursus van Nan Stevens (emeritus hoogleraar VU) en Grip & Glans van Nardi Steverink (RUG). Beide interventies zijn in eerste instantie ontwikkeld voor vrouwen van 55 en 50 jaar en ouder. Die vriendschapscursus besteedt niet alleen aandacht aan wat je hebt en wat je mist, maar ook hoe je vriendschappen sluit, behoudt en verdiept. Sommige mensen zoeken vrienden en als ze dan vriendschap sluiten claimen ze diegene zoveel dat die weer weggaat. Dan is het beter om aan te leren om minder te eisen. In de groepscursus Grip & Glans leren deelnemers hoe zij hun eigen welbevinden kunnen verbeteren en meer grip op hun leven kunnen krijgen.”

Wat verwacht u deze maand, tijdens een halve lockdown en een donkere maand?

“Als de maatregelen zwaarder worden, zal de eenzaamheid hoogstwaarschijnlijk weer stijgen. Met die omikron-variant zou ik niet weten hoe het verder gaat. Iedereen wil altijd perspectief hebben, tja. Niet alles is maakbaar of voorspelbaar. Ik reis graag naar verre landen met andere culturen en heb voor langere periodes veldwerkonderzoek gedaan in Marokko. Dan besef je wat voor mooi plekje wij hebben op deze aarde. Mensen die ziek werden, overleden, failliet gingen, voor die mensen heb ik heel veel begrip. Maar mensen die balen dat ze niet op skivakantie kunnen, dan denk ik: sorry hoor, jongens. Bedenk: er zijn zoveel mensen die hun leven lang nooit op vakantie kunnen gaan. Soms is het leven ook een beetje nederiger zijn.”

Lees 2 reacties