U was vorige week nog in het Verenigd Koninkrijk. Hoe gaat het daar nu?
“Er zijn veel mensen op de been. De ene groep omdat die denkt: dit duurt wel heel erg lang, geef ons nou die beloofde Brexit eens. De andere groep – vorig weekend nog een demonstratie met meer dan een miljoen mensen – die zegt: misschien moeten we dit niet doen. Er wordt steeds meer gepraat over de voordelen en de nadelen. Wat uiteraard rijkelijk laat is.”
Frank van Oort is hoogleraar Stedelijke en Regionale Economie aan de Erasmus School of Economics. Samen met collega’s in Nederland en het Verenigd Koninkrijk doet hij het onderzoek naar de economische impact van Brexit. Hier een helder overzicht van het Planbureau voor de Leefomgeving.
Hoe komt dit onderzoek bij een Nederlandse hoogleraar terecht?
“We kregen de opdracht van de Britse Economic and Social Research Council, vlak na het referendum van juni 2016. Ze wilden weten wat de economische impact zou zijn van een Brexit. Eigenlijk hadden ze die vraag al voor het referendum moeten beantwoorden, maar je hebt een heleboel data nodig. Over handel. Over wie met wie handelt. Over wat er gebeurt als je daar tarieven over gaat heffen. En dan liefst ook nog data over steden en regio’s in Europa. Wij – het Planbureau voor de Leefomgeving, de Erasmus Universiteit, de Rijksuniversiteit Groningen en de Universiteiten van Birmingham en Sheffield – hadden die data al langer beschikbaar. Alleen, we hadden er nog geen concrete toepassing voor.”
U zat eigenlijk te wachten op een gebeurtenis als Brexit?
“Voor een econoom is het smullen. Je krijgt te maken met een hele onverwachte schok waar niemand op anticipeert. Dan kun je onderzoeken wat er voor en na gebeurt, wat de impact is. Maar verder is het geen vrolijk verhaal.”
U hebt onderzocht hoe regio’s met elkaar verweven zijn. En hoe de prijsniveaus en concurrentieposities door die verwevenheid veranderen als het Verenigd Koninkrijk uit de EU stapt. Wat is het mechanisme hierbij?
“We hebben allerlei scenario’s doorgerekend, dus ook een harde Brexit. Dat betekent dat er ineens weer grenzen zijn rond het Verenigd Koninkrijk. Over alles wat Europa importeert, worden tarieven geheven, net zoals de Amerikanen en de Russen dat ook moeten betalen. En over alles wat de Britten importeren uit Europa, moeten zij tarieven betalen. Dat is het directe effect. Maar dan is er ook nog het indirecte effect: want de onderdelen van producten komen ook uit heel Europa en vaak de hele wereld. Een mooi voorbeeld is een aandrijfas van auto’s, waarvan de eerste onderdelen gemaakt worden in Italië en Duitsland, om vervolgens een route af te leggen via Newcastle, Spanje, weer Duitsland, Wales, Birmingham, Chester, om vervolgens in Italië en dan Duitsland in een auto te belanden. Alleen al dat onderdeel gaat vier keer de grens met het Verenigd Koninkrijk over. Daar moet je dus vier keer tarieven over gaan betalen.”
Waar gaan de hardste klappen vallen?
“De meeste blootstelling en prijsstijgingen zullen naar verwachting optreden in het Verenigd Koninkrijk zelf, en in Ierland. Het kwetsbaarst zijn dan de regio’s die heel erg afhankelijk zijn van import en export van goederen. Denk aan Birmingham, Newcastle, Wales: regio’s met veel chemische fabrieken, auto-industrie en machinebouw. Het zijn gebieden die qua welvaart altijd al sterk achterbleven bij Londen. Het wrange is dat het ook die regio’s zijn waarin de leave-stem het sterkst vertegenwoordigd is.
Op de derde plek staan Nederland en Duitsland, qua blootstelling. De Duitse autoindustrie is sterk verweven met de Britse. Nederland heeft een grote landbouwsector die voor een deel exporteert naar het Verenigd Koninkrijk. Paprika’s uit het Westland. Maar het gaat ook om wederuitvoer: producten die wij in Rotterdam invoeren, om vervolgens weer te verschepen naar de overkant van het Kanaal. Die producten kunnen de Britten wellicht zelf gaan opslaan, zonder tussenkomst van Rotterdam.
Ook flink te lijden onder Brexit heeft de Belgische provincie Luxemburg, zo blijkt uit onze analyse. Eerst konden we dat niet zo goed thuisbrengen, maar daar blijkt bij nader inzien een enorme chocoladefabriek te staan die voor een groot deel van zijn import afhankelijk is van de Britten.”
Heeft er ook iemand baat bij Brexit?
“Er zijn weinig echte winnaars. Er zijn regio’s die mondjesmaat de vruchten plukken van betere concurrentieposities in specifieke waardeketens, of van het verschuiven van de financiële dienstverlening: banken die Londen verlaten om zich op de Amsterdamse Zuidas, of in Frankfurt of Parijs te vestigen. Maar zo’n financiële onderneming heeft een hele andere structuur en maatschappelijke impact dan een autofabriek of een kwekerij. Over de gehele linie zijn het de consumenten, en dan met name de lage inkomens, die de prijs zullen betalen. In het Verenigd Koninkrijk én in Nederland.”
Een van de belangrijke beloftes van de Brexiteers is geweest: we betalen netto veel meer aan de EU dan we terugkrijgen en dat geld gaan we steken in onze eigen economie. Dat is niet zo gek geredeneerd toch?
“Dat sommetje zou enigszins kunnen kloppen, als het Verenigd Koninkrijk erin slaagt om een vrijhandelsovereenkomst te sluiten zoals Zwitserland en Noorwegen dat ook hebben. Maar de onderhandelingen verlopen momenteel op z’n zachtst gezegd niet al te vlot. En dan is er ook nog het argument dat de Brexit banen zou opleveren, omdat de Britten producten en diensten die ze voorheen importeerden, weer zelf gaan produceren. Het zogenaamde substitutie-effect. Maar daarmee veronachtzaam je dat de productie een stuk duurder wordt – die waardeketen is nu optimaal voor een zo laag mogelijke prijs.”
Op dit moment is volstrekt onduidelijk hoe het verder gaat, de politieke situatie verandert van dag tot dag. Hoe verwacht u dat de komende maanden verlopen?
“Toen we de opdracht kregen, zeiden ze: doe eens gek, kijk ook maar naar de effecten van een harde Brexit. Dat is nu niet langer ondenkbaar. Of nog erger. Als er een no-deal komt, ontstaat er wellicht op korte termijn paniek. Er is nog nooit een land uit de EU gegaan, laat staan van de een op de andere dag. Dat levert grote problemen op: medicijnen die niet meer geleverd worden, tekorten aan belangrijke producten, een run op bepaalde winkels. Landingsrechten van vliegvelden, toegang tot havens – veel is Europees geregeld, dus dat betekent chaos. Lange wachtrijen op vliegvelden, maar ook in de Rotterdamse haven, omdat men niet de juiste papieren heeft. Voor de landbouw, die ook in het Verenigd Koninkrijk draait op Europese subsidies, is nog geen alternatief. De agrarische sector vraagt zich af: gaan we straks allemaal failliet?
Het is vooral de onzekerheid die funest is. Daardoor zeggen investeerders en grote bedrijven: we steken nergens meer geld in, we wachten eerst wat er gebeurt. En dat duurt nu al bijna drie jaar.”
Die rijen voor de veerboot en het vliegtuig leiden in Nederland hooguit tot een aantal items in het achtuurjournaal, maar leveren verder geen noemenswaardige schade op toch?
“Op de lange termijn zal onze concurrentiepositie wellicht verslechteren. De chemische industrie kan marktaandeel kwijtraken aan het Ruhrgebied, de handel en overslag kunnen verschuiven van Rotterdam naar Antwerpen, of het Verenigd Koninkrijk zelf. Er kan van alles gaan schuiven. Er is nog nooit een land uit de EU gestapt, dus zeker weten doen we het niet. Maar ik denk toch wel te kunnen stellen dat niemand hier beter van wordt.”
Er wordt in Nederland ook stevig geflirt met een vertrek uit de EU, onder meer door Forum voor Democratie, de grote winnaar bij de Provinciale Staten-verkiezingen. Denkt u dat het ooit zover komt?
“Dan hoop ik wel dat we van tevoren dit soort analyses doen. Pas dan zie je hoe geïntegreerd de Europese economie is, hoe wat er in de ene regio gebeurt gevolgen heeft voor andere regio’s. Zo’n vrijhandelsovereenkomst als we nu met EU-lidstaten hebben levert in veel gevallen meer op dan het kost.”
Maken deze cijfers nog uit?
“Ik heb het onderzoek met collega’s gepresenteerd in Londen, Leeds, Edinburgh en Birmingham, ook aan representanten van de Engelse regering. Daar zei iemand op een gegeven moment: dit is de prijs die wij betalen voor onze vrijheid. Dan ben je klaar. Al vind ik het een verdraaid hoge prijs.”
